حجامت یکی از روش‌های درمانی کهن و مؤثر در طب اسلامی است که ریشه در سنت نبوی دارد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در موارد متعدد بر انجام آن تأکید فرموده و فواید فراوان آن را برای سلامت انسان بیان کرده‌اند.
ابن‌مسعود رضی‌الله‌عنه روایت می‌کند که رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود:
“حدث رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم عن ليلة أسري به أنه لم يمر على ملإ من الملائكة إلا أمروه أن مر أمتك بالحجامة”[1] ترجمه: «رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم از شب معراج سخن گفتند که بر هر گروهی از فرشتگان که میگذشتند، همگی گفتند: ای محمد! امت خود را به انجام حجامت امر کُن.»
همچنان بخاری از انس رضی‌الله‌عنه روایت کرده است که رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: “إن أمثل ما تداويتم به الحجامة، والقسط البحري”[2] ترجمه:«بهترين چيزى كه خودتان را به آن مداوا مى‌كنيد، حجامت و عود هندى است».
مبانی علمی و فیزیولوژیکی حجامت
علمای مسلمان در طول تاریخ در مورد فوائد حجامت و موارد استفادۀ آن سخن بسیار گفته‌اند. نخستین موردی که آنان به عنوان علت و انگیزۀ انجام حجامت ذکر کرده‌اند، «تبیّغ الدم» است. تبیّغ در لغت به معنای هیجان یا افزایش خون می‌باشد و از نظر علمی می‌توان آن را به بالا رفتن فشار خون (یا آنچه امروزه «افزایش فشار شریانی» نامیده می‌شود) تعبیر کرد.
علائم این حالت معمولاً شامل سردرد، احساس پُری در سر، سرگیجه، تحریک‌پذیری و اختلالات بینایی است. برخی از طبیبان فشار خون را «فشار غم» نیز نامیده‌اند؛ زیرا فشارهای روانی و عاطفی نیز سبب افزایش آن می‌گردند. در فصل بهار، هم‌زمان با گرمی هوا، احتمال افزایش خون بیشتر می‌شود؛ ازهمین‌رو پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند:“من أراد الحجامة فليتحر سبعة عشر، أو تسعة عشر، أو أحدا وعشرين، ولا يتبيغ بأحدكم الدم فيقتله”[3] ترجمه:«هر کس می‌خواهد حجامت کند، در روزهای هفدهم، نوزدهم یا بیست‌ویکم ماه انجام دهد تا خون در او به هیجان نیاید و او را هلاک نسازد.»
حجامت و علاج بیماری‌های سر
یکی دیگر از موارد توصیه‌شده برای حجامت، علاج سردرد و دردهای ناحیۀ سر است، سردرد معمولاً با افزایش فشار خون یا تنگی عروق مغزی همراه می‌باشد. در حدیثی از ابوداود آمده است:
“ما كان أحد يشتكي إلى رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم وجعا في رأسه إلا قال: احتجم”[4] ترجمه: «هرگاه کسی نزد رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم از درد سر شکایت می‌کرد، می‌فرمودند: حجامت کُن.»
همچنین حجامت در علاج بیماری «شقیقه» یا میگرن نیز توصیه شده است. بخاری در صحیح خود از ابن‌عباس رضی‌الله‌عنهما روایت کرده است که: “أن رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وسلم احتجم وهو محرم في رأسه، من شقيقة كانت به.” [5] ترجمه: «پیامبر خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم در حالی‌که مُحرِم (در حال انجام مناسک حج یا عمره) بودند، در ناحیۀ سر خود حجامت کردند، به‌سبب سردردِ یک‌طرفه (میگرن) که بر ایشان عارض شده بود.»
حجامت و سلامت سلول‌های خونی
دانشمندان بیان کرده‌اند که در درون استخوان‌های بدن، کارخانه‌هایی برای تولید گلبول‌های سرخ وجود دارد که به آن‌ها «نِقی العظام» گفته می‌شود. این کارخانه‌ها در هر ثانیه بیش از دو و نیم میلیون گلبول سرخ جدید تولید می‌کنند. در کنار آن، کبد و طحال نیز به عنوان کارخانه‌های پشتیبان عمل می‌کنند و در صورت توقف تولید اصلی، مسئولیت تولید خون را بر عهده می‌گیرند.
یکی از بیماری‌های خطرناک خون، «فقر خون آپلاستیک» یا کم‌خونی غیرتولیدی است که در آن تولید گلبول‌های سرخ در مغز استخوان متوقف می‌گردد. تحقیقات نشان داده است که کاهش منظم حجم خون می‌تواند این کارخانه‌ها را تحریک کرده و موجب فعالیت و نوسازی آن‌ها گردد. ازهمین‌رو، حجامت با کاهش میزان خون در گردش، بدن را وادار می‌کند تا تولید خون تازه را افزایش دهد و این فرایند به حفظ سلامت و جوانی بافت‌های خونی کمک می‌کند.
در زنان، این عملکرد به‌صورت طبیعی از طریق عادت ماهانه صورت می‌گیرد؛ از این جهت میزان ابتلا به برخی بیماری‌های قلبی و خونی در زنان کمتر از مردان است. اما پس از قطع قاعدگی (یائسگی)، این تفاوت از میان می‌رود و نیاز به حجامت برای زنان نیز همانند مردان مطرح می‌شود.
دیدگاه علمی معاصر
تحقیقات جدید در کشورهای غربی نیز مؤید اثرات مثبت کاهش منظم خون است. یکی از نویسندگان غربی در مقاله‌ای علمی می‌نویسد: «کاهش منظم مقدار کمی از خون در هر سال می‌تواند از بروز سکته‌های قلبی جلوگیری کند.»
تحقیقات دیگر نشان داده است که افزایش غلظت آهن در عضلۀ قلب می‌تواند موجب ضعف بافت قلب و بروز حملات قلبی شود. ازاین‌رو، حجامت با تنظیم سطح آهن و سایر املاح خون، نقش پیش‌گیرانه‌ای در سلامت قلب دارد.
جایگاه حجامت در طب اسلامی
ابن‌القیم رحمه‌الله در کتاب «زاد المعاد» در بیان فواید حجامت می‌نویسد: «حجامت سطح بدن را بیشتر از فصد (رگ‌زنی) پاک‌سازی می‌کند و فصد برای اعماق بدن مؤثرتر است. “والحجامة تستخرج الدَّم من نواحي الجلد.” حجامت خون را از لایه‌های نزدیک به پوست بیرون می‌آورد، در حالی‌که فصد خون عمقی را خارج می‌کند.»[6]
بر اساس تفاوت زمان، مکان، مزاج و سن، گاهی حجامت سودمندتر و گاهی فصد مناسب‌تر است. در مناطق و فصل‌های گرم، حجامت بر فصد برتری دارد؛ زیرا در این شرایط خون رقیق‌تر و آماده‌تر برای خروج از سطح بدن است. طبیبان نیز توصیه کرده‌اند که حجامت در نیمۀ دوم ماه قمری (بهخصوص در روزهای ۱۷، ۱۹ و ۲۱) انجام شود، زمانی که مواد زائد بدن در بیشترین حد خود قرار دارند.
در حدیث دیگری از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم آمده است: “نِعْمَ الدَّوَاءُ الْحِجَامَةُ؛ تُذْهِبُ الدَّمَ، وَتَجْلُو الْبَصَرَ، وَتُخِفُّ الصُّلْبَ”[7] «چه داروی نیکویی است حجامت! خونِ (فاسد) را بیرون می‌برد، بینایی را روشن می‌سازد، و پشت (کمر) را سبک می‌کند.»
در اخیر به عنوان فشرده باید گفت که حجامت نه‌تنها یک سنت مؤکد نبوی صلی‌الله‌علیه‌وسلم است، بلکه از دیدگاه علمی نیز دارای مبانی فیزیولوژیکی روشن می‌باشد. این عمل با تنظیم جریان خون، کاهش فشار شریانی، تحریک مغز استخوان برای تولید سلول‌های تازه و تقویت سلامت عمومی بدن، نقش مؤثری در پیشگیری و علاج بسیاری از بیماری‌ها دارد.
بدین ترتیب، حجامت پُلی است میان طب نبوی صلی‌الله‌علیه‌وسلم و علم معاصر، و اجرای درست آن در زمان‌های مناسب، می‌تواند یکی از مؤثرترین راه‌های حفظ تعادل حیاتی بدن و تضمین سلامت درازمدت انسان باشد.[8]
