در مغز انسان، غده‌ای بسیار کوچک و حساس به وزن تنها نیم گرم قرار دارد که به آن «غدۀ هیپوفیز» یا «الغدة النخامیة» گفته می‌شود. این غدۀ کوچک اما پیچیده و حیاتی، به‌وسیلۀ حدود ۱۵۰ هزار رشتۀ عصبی به بخشی از مغز به نام «هیپوتالاموس» متصل است و عملکردهای حیاتی بسیاری را کنترل و تنظیم می‌کند.
هورمون رشد؛ معمار اندازه و تناسب بدن
یکی از مهم‌ترین هورمون‌های این غده، «هورمون رشد» است که از ۱۸۸ آمینواسید[1] تشکیل شده است. مقدار عادی این هورمون در هر لیتر خون باید حدود ۱۰ میکروگرم باشد. این هورمون مسئول رشد و افزایش اندازۀ بدن است؛ اگر مقدار آن کاهش یابد، فرد به کوتاهی قد مبتلا می‌شود و اگر افزایش یابد، فرد دچار بزرگی غیرعادی (غول‌آسا یا غول‌پیکر) خواهد شد.
تنظیم این هورمون توسط خود غدۀ نخامیه و نظام عصبی بدن با دقتی شگفت‌انگیز انجام می‌شود.
هورمون شیردهی؛ منبع تغذیۀ نوزاد
غدۀ نخامیه هورمونی به نام «پرولاکتین» ترشح می‌کند که مسئول تولید و ترشح شیر در پستان‌های زنان است. این هورمون پس از حاملگی در بدن مادر افزایش می‌یابد و به خصوص بعد از زایمان به بالاترین سطح خود می‌رسد تا نیاز نوزاد به تغذیه با شیر مادر برآورده شود.
قرآن کریم چنین بیان میدارد: “أَلَم نَجعَل لَّهُۥ عَینَینِ * وَلِسَانا وَشَفَتَینِ وَهَدَینَٰهُ ٱلنَّجدَینِ”[2] ترجمه: «آیا برایش دو چشم قرار ندادهایم؟ و زبان و دو لب را نیافریدهایم؟ و راه خیر و شر را بدو نمودهایم».
برخی مفسران معتقدند «النجدین» به معنی دو پستان است که به لطف الهی هدایت شده است.
حاکمیت متابولیسم بدن؛ تنظیم سوخت و ساز
هورمون دیگری که غدۀ نخامیه ترشح می‌کند، هورمونی است که به غدۀ تیروئید فرمان می‌دهد هورمون‌هایی را تولید کند که جریان «متابولیسم» یا تبدیل غذا به انرژی را تنظیم می‌کنند. متابولیسم از پیچیده‌ترین جریانات بدن است که بدون آن زندگی امکان‌پذیر نیست.
غدۀ تیروئید به کمک این هورمون‌ها میزان سوخت و ساز بدن را تنظیم می‌کند و کنترل آن نیز برعهدۀ غدۀ نخامیه است.
واکنش به خطر؛ فرمان اضطراری غدۀ فوق کلیوی
در مواقع خطر و تشویش، غدۀ نخامیه هورمونی ترشح می‌کند که غده غدۀ «الغدة الكُظریة» یا «آدرنال» را وادار به ترشح هورمون‌های استرس می‌کند. این هورمون‌ها باعث می‌شوند:
üضربان قلب افزایش یابد.
üتنفس عمیق‌تر و سریع‌تر شود.
üرگ‌های خونی باریک شده و خون بیشتر به عضلات برسد.
üکبد قند خون را آزاد کند تا انرژی فوری تأمین شود.
این هماهنگی در جواب به تشویش، نمونه‌ای از دقت و نظم بی‌نظیر در بدن است.
هورمون‌های جنسی؛ شکل‌دهندۀ صفات مردانگی و زنانگی
غدۀ نخامیه کنترلکنندۀ هورمون‌های جنسی نیز هست. هورمون‌هایی که توسط این غده ترشح می‌شوند، صفات جنسی مردانه و زنانه را ایجاد و تنظیم می‌کنند و نقش کلیدی در تولید مثل و حفظ سلامت جنسی دارند.
تنظیم رنگ پوست؛ مسئول تولید ملانین
هورمون دیگری که غدۀ نخامیه ترشح می‌کند، پوست را تحریک می‌کند تا مادۀ رنگی «ملانین» را تولید کند. این هورمون در تعیین رنگ پوست افراد نقش دارد و تفاوت رنگ سفید، سبزه، قهوه‌ای و تیره را ایجاد می‌کند.
تعادل مایعات بدن؛ هورمون حیاتی برای زندگی
غدۀ نخامیه هورمونی ترشح می‌کند که مسئول حفظ تعادل مایعات در بدن است. اگر این هورمون دچار اختلال شود، فرد مجبور می‌شود به طور مکرر آب بنوشد و دفع کند، وضعیتی که زندگی را بسیار دشوار می‌سازد.
هورمون‌های تنظیم فشار خون، یادگیری و حافظه
هورمون‌های دیگری از غدۀ نخامیه ترشح می‌شوند که وظایفی مانند انقباض و گشاد شدن رگ‌های خونی، بهبود حافظه و یادگیری را بر عهده دارند.
هورمون زایمان؛ تسهیل‌کنندۀ روند پیچیدۀ تولد
یکی از هورمون‌های بسیار مهم غدۀ نخامیه، هورمون «اکسیتوسین» است که مسئول فرآیند زایمان است. این هورمون باعث گشاد شدن حوضچۀ لگن، انقباض عضلات رحم و هماهنگی کامل در مراحل زایمان می‌شود. خداوند می‌فرماید: «ثُمَّ ٱلسَّبِیلَ یَسَّرَهُ.»[3]؛ ترجمه: سپس راه را برای او آسان میكند.
نقش حیاتی و حیرت‌آور غدۀ نخامیه در سلامت انسان
این غدۀ کوچک با وزن نیم گرم، که به «ملکۀ غدهها» مشهور است، در بدن انسان حدود ۹ هورمون اصلی و اساسی تولید می‌کند که اگر هر کدام از این هورمون‌ها دچار اختلال شود، زندگی انسان با مشکلات بسیار جدی و حتی جهنمی مواجه می‌شود. خداوند متعال انسان را این‌گونه توصیف کرده است: «وَخُلِقَ ٱلإِنسَٰنُ ضَعِیفا.»[4]؛ ترجمه: «و انسان ضعیف آفریده شده است.»
با وجود این‌که انسان ضعیف و محدود است، غدۀ نخامیه با ساختار کوچک و وزن کم خود، کنترل و نظارت بر جریانات حیاتی بدن را به‌دقت تمام انجام می‌دهد. این امر بزرگ‌ترین نشانۀ حکمت و قدرت خالق بزرگ است.
موضوع هورمون‌ها و غدههای درون‌ریز بسیار پیچیده و حیاتی است؛ هنگامی که انسان صبح از خواب برمی‌خیزد، به انجام فعالیت‌های روزانه می‌پردازد و از پیچیدگی شگفت‌انگیز بدن خود آگاه نیست، لذا باید قدردان و شاکر نعمت‌های خداوند باشد.[5]
