نویسنده: دوکتور نورمحمد محبی
قرآن؛ معجزه‌ای فراتر از زمان
بخش چهل‌وششم
تحلیل علمی و فقهی قاعدۀ «یحرم من الرضاعة ما یحرم من النسب»
قاعدۀ «یحرم من الرضاعة ما یحرم من النسب» یکی از اصول کلیدی در فقه اسلامی است که به سبب ایجاد روابط محرمیتی ناشی از رضاعت، موجب ممنوعیت ازدواج میان افراد مرتبط میشود. این قاعده از نص قرآن کریم و سنت نبوی برگرفته شده و در طول تاریخ فقه اسلامی پذیرفته شده است. با پیشرفت علوم زیستی و ژنتیک، امروز می‌توان پشتوانه‌های علمی این قاعده را به گونه‌ای دقیق و مستند بررسی کرد که هم با مبنای شرعی آن موافق است و هم افق‌های جدیدی برای فهم ارتباطات زیستی و حقوقی فراهم می‌کند.
سند شرعی قاعدۀ حرمت از طریق رضاع
در سورۀ نساء، خداوند متعال به صراحت حدود حرمت‌های محرمیت را بیان کرده و علاوه بر محرمات نسبی، محرمات رضاعی را نیز مطرح می‌کند: «وَأُمَّهَٰتُكُمُ ٱلَّٰتِیٓ أَرضَعنَكُم وَأَخَوَٰتُكُم مِّنَ ٱلرَّضَٰعَةِ»[1]؛ ترجمه: «و مادرانی كه به شما شیر داده‌اند، خواهران رضاعیتان.»
این آیه بیانگر آن است که زنانی که طفل را شیر داده‌اند، مانند مادر واقعی و خواهران رضاعی مانند خواهران ولادی، به لحاظ شرعی محرم شمرده می‌شوند. این قاعده، نخستین بنیان فقهی برای ایجاد روابط رضاعی و حقوق ناشی از آن است.
روایت مشهور از حضرت عایشه رضیاللهعنها در مورد حرمت رضاعی، ناظر بر تأکید پیامبرصلیاللهعلیهوسلم هست که ایشان بر اساس همین قاعده به حضرت عایشه رضیاللهعنها فرمودند: «إنه عمك. فلیلج علیك»[2]؛ ترجمه: «او کاکای تو است؛ پس می‌تواند بر تو وارد شود.»
این حدیث نشان می‌دهد که روابط رضاعی همانند روابط ولادی به لحاظ حرمت‌های شرعی برابر دانسته شده است.
تفسیر علمی و زیست‌شناختی حرمت رضاعی
ماهیت زیستی شیر مادر
شیر مادر، علاوه بر مواد مغذی، حاوی سلول‌های زنده‌ای است که شامل لنفوسیت‌ها، ماکروفاژها و سلول‌های اپیتلیال می‌باشد. این سلول‌ها حامل DNA و RNA هستند که توانایی تأثیر بر نظام دفاعی و ژنتیکی طفل را دارند.
نفوذ سلول‌ها و انتقال ژنتیکی
مطالعات ژنتیکی و بیولوژیکی جدید نشان داده‌اند که سلول‌های موجود در شیر مادر قادرند پس از عبور از دیواره‌های روده‌ای طفل، وارد جریان خون شده و به بافت‌های مختلف او نفوذ کنند. این سلول‌ها ممکن است با سلول‌های بدن طفل ادغام شده و بخشی از مادۀ ژنتیکی وی را تشکیل دهند. این پدیده به‌عنوان انتقال سلولی میکروکایمریسم شناخته میشود و تأثیر آن بر ساختار ژنتیکی طفل تأیید شده است.
سازگاری ژنتیکی طفل
به دلیل نارس بودن نظام دفاعی و فقدان بلوغ کامل، طفل توانایی پذیرش و ادغام سلول‌های مادر را دارد بدون آنکه آن‌ها را به عنوان عامل بیگانه شناسایی و نابود کند. این امر، پایۀ زیستی ایجاد رابطۀ خویشاوندی ژنتیکی غیرولادی میان مادر رضاعی و فرزند است.
اهمیت قاعدۀ حرمت رضاعت در شریعت اسلامی
منطق فقهی در پرتو یافته‌های علمی
پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم در بیان قاعدۀ «یحرم من الرضاعة ما یحرم من الولادة.»[3]؛ «هرچه با نسب حرام میشود؛ با رضاعت نیز حرام میگردد.»
علاوه بر حکم شرعی، واقعیتی زیستی و ژنتیکی را آشکار ساخته است که قرن‌ها پس از آن به صورت علمی اثبات شده است. بدین ترتیب می‌توان گفت: حکم شرعی مستند به یک واقعیت علمی عینی است.
حرمت رضاعی ناشی از انتقال ژنتیکی و سلولی است که پیوندی فراتر از ارتباط فیزیولوژیک معمول برقرار می‌کند.
پیامدهای حقوقی و اجتماعی
حرمت ناشی از رضاعت موجب حفظ نظم اجتماعی، جلوگیری از اختلاط نسل‌ها و جلوگیری از مشکلات خانوادگی ناشی از ازدواج‌های نامناسب میشود. این امر در جامعۀ اسلامی یک ضرورت اخلاقی و اجتماعی است که بر اساس واقعیت‌های زیستی استوار شده است.
به طور فشرده باید گفت که قاعدۀ «یحرم من الرضاعة ما یحرم من النسب» نه تنها از لحاظ شرعی و فقهی جایگاه مهمی دارد، بلکه از نظر علمی نیز قابل اثبات و توجیه است. یافته‌های جدید علمی نشان می‌دهند که شیر مادر حامل سلول‌ها و ژن‌هایی است که می‌توانند وارد ساختار ژنتیکی طفل شوند و پیوندی بیولوژیکی و ژنتیکی میان مادر رضاعی و کودک برقرار کنند. این واقعیت زیستی پشتوانۀ مستحکم علمی حکم شرعی است که پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوسلم از طریق وحی الهی بیان فرموده است. بنابراین، این قاعده، نمونۀ بارز تطابق دین و علم و هم‌افزایی این دو میدان در جهت تنظیم روابط انسانی و حفظ مصالح اجتماعی است.[4]
ادامه دارد…
بخش قبلی | بخش بعدی
[1]. النساء: ۲۳.
[2]. صحيح مسلم، كتاب الرضاع، باب تحريم الرضاعة من ماء الفحل، رقم الحدیث: ۱۴۴۵، ج ۲، ص ۱۰۷۰ ت عبدالباقي.
[3]. صحيح مسلم، كتاب الرضاع، باب يحرم من الرضاعة ما يحرم من الولادة، رقم الحدیث: ۱۴۴۴، ج ۲، ص ۱۰۶۸ ت عبدالباقي.
