نویسنده: ابورائف
نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم
بخش هفتادم
نقش مسلمانان در علوم و تمدن‌سازی
لطائف ذوق معنوی
قبلاً در مباحث گذشته در مورد ذوق یادآور شدیم: ذوق آن حسّ معنوی شفاف است که صاحبش را به رعایت احساسات دیگران، احوال‌شان و شرایط‌شان وا می‌دارد و ذوق، درواقع عبارت از آداب معاشرت با مردم و هنر زیبا در رابطه با دیگران است.
در فصل پیشین برخی از مظاهر جمال ذوق حسی و ظاهری را که در تمدن اسلام آمده بود، یاد کردیم؛ و اکنون به‌طور گذرا چند عنوان را برمی‌شماریم که از جمال ذوق معنوی و اخلاقی در حضارت و تمدن اسلامی به‌شمار می‌آید؛ از جمله:
۱. جمال ذوق در نرنجاندن احساس دیگران
رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌کوشید مردم را به عتاب مستقیم روبه‌رو نسازد؛ بلکه می‌فرمود: “مَا بَالُ أَقْوَامٍ …” «چرا حال برخی از مردم چنین است؟…» این نوع تعابیر و احادیث در سیره و بیانات گهربار نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم بی‌شمار است و هدف اساسی آن، پرهیز از ایذا و اذیت‌رساندن به فرد یا افراد مدنظر است.[1]
هم‌چنین در همین زمینه، حضرت عبدالله بن مسعود رضی‌الله‌عنه روایت کرده است که پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: “إِذَا كُنْتُمْ ثَلاثَةٌ فَلا يَتَنَاجَى رَجُلانِ دُونَ الآخَرِ، حَتَّى تَخْتَلِطُوا بِالنَّاسِ أَجْلَ أَنْ يُحْزِنَهُ” «هرگاه سه نفر بودید، دو نفر نجوا نکنند و سومی را کنار نگذارند تا به جمعی دیگر بپیوندید؛ برای اینکه او را اندوهگین می‌سازد».[2]
۲. جمال ذوق در احترام بزرگ‌تر، رحمت به کوچک‌تر، و قرار دادن مردم در جایگاه شایستۀشان
در این مورد نیز تمدن اسلامی بسیار غنی و آموزنده است، بگونه‌ای که حضرت عبادة بن صامت رضی‌الله‌عنه روایت کرده که پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: “لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يَرْحَمْ صَغِيرَنَا وَيُوَقِّرْ كَبِيرَنَا” «از ما نیست کسی‌که بر کوچک‌تر رحم نکند و بزرگ‌تر را بزرگ نشمارد».[3]
۳. زیبایی ذوق در شکرگزاری از مردم
دین مبین اسلام، پیروان خود را به تشکر نمودن از دیگران در مقابل نیکی آن‌ها تشویق می‌کند، پیامبر گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: “لا يَشْكُرُ اللهَ مَنْ لا يَشْكُرُ النَّاسَ” «کسی‌که از مردم شکرگزاری نکند، از الله شکرگزاری نکرده است».[4]
۴. زیبایی ذوق در دیدار و زیارت
خداوند متعال فرموده است: “لا تَدْخُلُوا بُيُوتًا غَيْرَ بُيُوتِكُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا”[5] «به خانه‌هایی جز خانه‌های خود وارد نشوید، تا آشنایی حاصل کنید و بر اهل آن سلام کنید».
در این آیه دو شرط برای ورود آمده است: «استیناس» و «سلام‌کردن» و «استیناس» معنایی برتر از «استیذان» (اجازه گرفتن) دارد؛ زیرا به معنای جستجو و آگاهی از رغبت اهل خانه به پذیرش مهمان یا نپذیرفتن اوست؛ و این ذوقی معنوی است که برتر از صِرف اجازه گرفتن است.[6]
ذوقی دیگر در استیذان: هنگامی‌که پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم را یکی از انصار بر غذا دعوت کرد. مردی همراه رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم آمد. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به صاحب‌خانه فرمود: “إِنَّ هَذَا قَدْ تَبِعَنَا، فَإِنْ شِئْتَ أَنْ تَأْذَنَ لَهُ فَأْذَنْ لَهُ، وَإِنْ شِئْتَ أَنْ يَرْجِعَ رَجَعَ” «این مرد با ما آمده است، اگر می‌خواهی اجازه دهی، او هم داخل شود وگرنه بازگردد.» صاحب‌خانه گفت: نه، بلکه به او اجازه دادم.[7]
۵. جمال ذوق در صدازدن خدمتکار یا برده
پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: “لَا يَقُولَنَّ أَحَدُكُمْ: عَبْدِي وَأَمَتِي. كُلُّكُمْ عَبِيدُ الله، وَكُلُّ نِسَائِكُمْ إِمَاءُ الله، وَلَكِنْ لِيَقُلْ: غُلَامِي وَجَارِيَتِي، وَفَتَايَ وَفَتَاتِي” «هیچ‌یک از شما نگوید: بنده من یا کنیز من؛ همۀ شما بندگان خدایید و همۀ زنان شما کنیزان خداوند اند؛ بلکه بگوید: غلام من، دخترک من، پسر من، دختر من».[8]
۶. جمال ذوق در انتخاب نام‌ها
مردی نزد پیامبر گرامی صلی‌الله‌علیه‌وسلم آمد و نامش «أصرم» بود. پیامبر اکرم پرسید: «مَا اسْمُكَ؟»؛ «نامت چیست؟» گفت: أصرم. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «بَلْ أَنْتَ زُرْعَةٌ»؛ «نه، بلکه تو زرعه هستی».[9]
و مردی دیگر نزد رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم آمد. ایشان از وی پرسید: «مَا اسْمُكَ؟»؛ « نام تو چیست؟» گفت: حَزن. یعنی غم، پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمود: «أَنْتَ سَهْل»؛ «تو سهل هستی.» به‌معنای آسانی است.
۷. جمال ذوق با همسر
در فصل گذشته نمونه‌هایی از ذوق ظاهری را آوردیم؛ و اینجا آنچه پیامبر معظم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها وقتی او حدیث «ام زرع» را برایش بازگفت، برخورد داشت، نقل می‌کنیم. این حدیث طولانی بود؛ ولی رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم همه را گوش داد بی‌آنکه ملول شود، در حالی‌که او رهبر دولت اسلامی بود؛ سپس – و این آموزه‌ای بالاتر بود – در پایان به شکلی که حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها دوست داشت، فرمود: “يَا عَائِشَةُ كُنْتُ لَكِ كَأَبِي زَرْعٍ لأُمْ زَرْعٍ، إِلَّا أَنَّ أَبَا زَرْعٍ طَلَّقَ، وَأَنَا لَا أُطَلِّقُ” «ای عایشه، من برای تو همانند «ابو زرع» برای «ام زرع» هستم، جز آن‌که ابو زرع همسرش را طلاق داد و من تو را طلاق نمی‌دهم»[10]
۸. جمال ذوق در دل مشکل و بحران
یکی از مهم‌ترین نمونه‌های این ذوق، لحظۀ مراعات حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها است. هنگامی که برای حضرت رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم سینی غذایی از طرف ام المومنین أم سلمه رضی‌الله‌عنها آمد و حضرت عائشه رضی‌الله‌عنها از این کار به غیرت آمد. روایت امام بخاری رحمه‌الله از حضرت انس رضی‌الله‌عنه است که: روزی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم نزدیکی از همسرانش بود که یکی از «امهات المؤمنین رضی‌الله‌عنهن» ظرفی از غذا برایش فرستاد. همسری که پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم نزد او بود، دست خادم را زد و ظرف افتاد و شکست. پیامبر اكرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم تکه‌های ظرف را جمع کرد و غذا را در آن نهاد و فرمود: «غَارَتْ أُمُّكُمْ»؛ «مادرتان غیور شد.» سپس خادم را نگاه داشت تا ظرفی سالم از همان همسر آوردند؛ آن را به همسری که ظرفش شکسته بود برگرداند و ظرف شکسته را نزد همان همسری گذاشت که آن را شکسته بود.[11]
ایشان نه همسرش را نزد خادم سرزنش کرد و نه غیرت او را با خشونت پاسخ داد؛ بلکه با ملاطفت گفت: «غَارَتْ أُمُّكُمْ» و در این تعبیر، او را با احترام «مادر شما» خطاب کرد، نه با نام شخصی یا تعبیر تحقیرآمیز.
این‌ها نمونه‌هایی است از آنچه حضارت و تمدن اسلام از زیبایی‌های ذوق و زیبایی‌های اخلاق به ارمغان آورد؛ زیبایی‌هایی که هیچ شریعتی نه پیش از آن و نه پس از آن نیاورد و همچنان نشانه‌ای بر همراه‌بودن با احساسات انسانی توسط حضارت و تمدن اسلام و زیبایی و عظمت آن است.
ادامه دارد…
بخش قبلی | بخش بعدی
[1]. برای مثال می‌توان این نوع احادیث را در صحیح بخاری کتاب البیوع (۲۰۶۰) و صحیح مسلم کتاب العتق (۱۵۰۵) مشاهده کرد.
[3]. ترمذی: ۱۹۱۹.
[4]. ابوداوود: ۴۸۱۱.
[5]. نور: ۲۷.
[6]. ماذا قدم المسلمون للعالم؟ ص: ۶۶۹.
[7]. بخاری: ۱۹۷۵.
[8]. بخاری: ۲۴۱۴.
[9]. ابوداوود: ۴۹۵۴.
[10]. بخاری: ۴۸۹۳.
[11]. بخاری: ۴۹۲۷.
