تحلیل و نقد مدرنیزم (نوگرایی) در پرتو اسلام «بخش دوازدهم»

نویسنده: مهاجر عزیزی

تحلیل و نقد مدرنیزم (نوگرایی) در پرتو اسلام

بخش دوازدهم

هـ. پیشرفت و دستاورد مسلمانان در عرصۀ فرهنگی و معماری

۱. شعر و ادب

مسلمانان در عرصۀ شعر و ادب، جایگاهی درخشان و بی‌همتا یافتند. هرچند پیش از اسلام نیز شعر و ادب در میان ملت‌ها رواج داشت؛ اما مسلمانان با بهره‌گیری از آموزه‌های وحیانی، به آن نظم، انسجام و محتوایی والا بخشیدند و آن را از آلودگی‌های فکری و اخلاقی گذشته پالودند.

در عصر رسالت، سطح فردی و اجتماعی مسلمانان به بالاترین درجات انسانی، اخلاقی و ادبی رسید. نثر و نظم به اوج شکوفایی خود دست یافت و معانی بلند و ژرف جایگزین مضامین سطحی پیشین شد، شعر و ادب این دوره، رنگ و بوی عقیده، عبادت و تعالیم اسلامی به خود گرفت؛ درحالی‌که پیش‌تر، اشعار غالباً تهی از این معانی بود و شاعران آزادانه به ستایش تعصب‌های قبیله‌ای، توصیف زنان و مفاخر قومی می‌پرداختند؛ اما شاعران مسلمان با اندیشه‌هایی نو، به حمد و ثنای پروردگار متعال، مدح پیامبر گرامی ^{صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم} و ستایش زیبایی‌های اسلام روی آوردند.

پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} خود شعر نمی‌سرودند؛ اما شنیدن اشعار نیکو را دوست داشتند و اصحاب را به سرودن شعر تشویق می‌کردند و اهمیت آن را یادآور می‌شدند. چنان‌که از براء ^{رضی‌الله‌عنه} روایت است که رسول خدا ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به حسان بن ثابت ^{رضی‌الله‌عنه} فرمودند: «روح‌القدس با توست تا زمانی که مشرکان را هجو می‌کنی.»^[1]

از جمله، کعب بن زُهَیر – از شاعران مشهور – نزد پیامبر آمد و قصیده‌ای در مدح آن‌حضرت سرود. رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} عبایی را که بر دوش داشتند، به عنوان هدیه به او بخشیدند. این عبا پس از رحلت پیامبر به خلفا رسید و سرانجام معاویه بن ابی‌سفیان آن را به بیست هزار درهم خریداری کرد.^[2]

پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} اشعار شاعران را با دقت می‌شنیدند و هرگاه در آن‌ها معنایی ناپسند می‌یافتند، آن را اصلاح می‌کردند. شاعران متعهد به ارزش‌های اسلامی، مورد تشویق ایشان قرار می‌گرفتند؛ بنابراین، اسلام نه‌تنها با شعر و شاعری مخالفتی ندارد، بلکه آن را، مشروط به هماهنگی با مفاهیم و آموزه‌های اسلامی، تأیید و حمایت می‌کند.

شاعران رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم}

پیامبر گرامی اسلام ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} شاعران برجسته‌ای داشتند که با سرودن اشعار نغز و پرمحتوا، از اسلام و مسلمانان دفاع می‌کردند. نام این شاعران عبارت است از:

۱. حسان بن ثابت ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۲. کعب بن مالک ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۳. عبدالله بن رواحه ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۴. کعب بن زُهَیر ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۵. عبدالله بن زُبعَری ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۶. ابوسفیان بن حارث ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۷. بُجَیر بن زُهَیر بن ابی سُلمی ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۸. خنساء ^{رضی‌الله‌عنها}؛

۹. جرول بن اوس ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۱۰. لبید بن ربیعه ^{رضی‌الله‌عنه}؛

۱۱. کثیر بن عبدالله ^{رضی‌الله‌عنه} و دیگران.

شعر و ادب در عصر خلفای راشدین

در دوران خلافت حضرت ابوبکر صدیق ^{رضی‌الله‌عنه}، شعر و ادب رونقی ویژه یافت. خود ایشان از شاعران و ادیبان نامدار روزگار بود؛ شعر می‌سرود و خطبه‌هایی شیوا و نغز ایراد می‌کرد. مورخان و ادیبان، از تأثیر شگرف سخنان او بر دل‌ها یاد کرده‌اند.

حضرت عمر فاروق ^{رضی‌الله‌عنه} نیز از بزرگان ادب به شمار می‌آمد. او به‌ویژه در نثر، مهارتی کم‌نظیر داشت و سخنانش آراسته به بیانی شیوا و پرجاذبه بود. علاوه بر این، در سرودن شعر نیز دست توانایی داشت و پارچه‌های شعری‌اش در منابع ادبی نقل شده است.

حضرت عثمان ذوالنورین ^{رضی‌الله‌عنه} همچون دیگر خلفای پیشین، شخصیتی ادیب و صاحب‌ذوق بود، در هر دو عرصۀ نظم و نثر، توانایی برجسته‌ای داشت و از جمله کاتبان وحی بود، هرگاه وحی نازل می‌شد، پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به او می‌فرمودند: «بنویس»، و او با قلمی زیبا و استوار، کلمات وحی را ثبت می‌کرد.

از برجسته‌ترین ادیبان صدر اسلام، حضرت علی ^{کرم‌الله‌وجهه} بود. از ایشان آثار گران‌بهایی در قالب سخنان منثور و اشعار حکیمانه بر جای مانده است. وی پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} را با بیانی سرشار از فصاحت و بلاغت وصف می‌کرد و کلامش چنان لطیف و روح‌نواز بود که دل‌ها را مجذوب و گوش‌ها را شیفته می‌ساخت.

شعر و ادب در عصر اموی

در دورۀ خلافت اموی، شعر و ادب به شکوفایی و رونقی تازه دست یافت. سبک‌های نوین در شعر و نثر پدید آمد و حمایت‌های ویژۀ خلفای اموی نقش مهمی در این پیشرفت داشت، آنان شاعران و ادیبان را گرامی می‌داشتند، به آنان مقرری و جوایز می‌بخشیدند و حتی مکان‌هایی ویژه برای نشست‌های ادبی آنان اختصاص می‌دادند.

از میان چهره‌های برجستۀ این دوره می‌توان به فرزدق، ابوالأسود دؤلی، عمر بن ابی‌ربیعه، عدی بن رُقاع و دیگران اشاره کرد. برخی از این شاعران، چون فرزدق، جَریر و اَخطل، بیشتر در مدح خلفا و امرای اموی شعر می‌سرودند و بعضی دیگر در مخالفت با آنان، سخن می‌پرداختند.

شعر و ادب در عصر خلافت عباسی

عصر خلافت عباسی را می‌توان یکی از درخشان‌ترین دوره‌های شکوفایی شعر و ادب دانست، در این دوران، ادبیات به‌طرز چشم‌گیری پیشرفت کرد و شاعران با بهره‌گیری از تمدن پربار عباسی، سبک‌ها و شیوه‌های تازه‌ای در معانی، موضوعات، تصویرپردازی و سایر اسالیب شعری پدید آوردند.

در این دوره، در موضوعات، معانی، الفاظ و سبک‌های شعری نوعی دگرگونی و انقلاب ادبی روی داد. اغراض تازه‌ای در شعر پدید آمد که پیش‌تر سابقه نداشت و بعضی موضوعات قدیمی نیز تغییر ماهیت یافت؛ برای نمونه، شعر سیاسی، حماسی و غزل تا حدی رو به ضعف گذاشت، درحالی‌که مدح و مرثیه رونق بیشتری گرفت. همچنین شاخه‌هایی چون شعر حکمی، زاهدانه، فلسفی، تعلیمی و قصصی ظهور یافت. شاعران متأخر در به‌کارگیری صنایع بدیعی مانند جناس، طباق و دیگر آرایه‌ها گاه به حد افراط رسیدند.

از عوامل مهم پیشرفت شعر در این دوره، می‌توان به گسترش جوامع علمی و فرهنگی، انتقال فرهنگ‌ها از راه ترجمه، اختلافات سیاسی و مذهبی و نیز حمایت و تشویق خلفا و امیران از شاعران، ادیبان و مترجمان اشاره کرد.^[3]

از میان شاعران برجستۀ عصر عباسی می‌توان به عدی بن رقاع، ابن‌الرومی، ابونواس و ابوالطیب متنبی اشاره کرد. در همین دوره، شاعران اندلسی نوعی قالب تازۀ شعری به نام «موشحات» را ابداع کردند که به‌سرعت رشد یافت و جلوه‌های هنری ویژه‌ای در آن پدید آمد.

خلفا و امرا برای قدردانی از شاعران، مبالغ هنگفتی به عنوان جایزه و هدیه می‌بخشیدند. ولید بن یزید از نخستین کسانی بود که برای هر بیت شعر، هزار درهم پاداش تعیین کرد و دیگران نیز از او پیروی کردند. عباسیان این رقم را افزایش دادند و حتی برای یک قصیده، صد هزار درهم جایزه می‌پرداختند. نخستین شاعری که چنین جایزه‌ای گرفت، مروان بن ابی‌حفصه بود که قصیده‌ای در مدح مهدی عباسی سرود.^[4]

خلفای اسلامی به‌خوبی می‌دانستند که دین مقدس اسلام، هر هنر هدفمند و مفید برای جامعه را ارج می‌نهد. ازهمین‌رو، هر رهبر مسلمان به سهم خود به هنرمندان و به‌ویژه شاعران متعهد احترام می‌گذاشت و این سنت را از رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} آموخته بودند. آن‌حضرت، شاعرانِ بازتاب‌دهندۀ مفاهیم ایمانی و اخلاقی را می‌ستودند؛ چنان‌که هنگامی که کعب بن زُهَیر، شاعر نامدار عرب، نزد پیامبر آمد و قصیده‌ای در مدح ایشان سرود، رسول گرامی ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} عبایی را که بر دوش داشتند، به عنوان هدیه به او بخشیدند. این عبا پس از وفات پیامبر به دست خلفا رسید و معاویه بن ابی‌سفیان آن را به بهای بیست هزار درهم خریداری کرد.^[5]

۲. هنر نقاشی اسلامی

مسلمانان در عرصۀ نقاشی دستاوردها و پیشرفت‌های چشمگیری داشته‌اند. علامه مقریزی، از دانشمندان و مؤرخان برجسته، دربارۀ نقاشان مسلمان می‌گوید: «در قرن پانزدهم، کتابخانۀ فاطمیان صدها کتاب مزین به نقاشی داشت که از جملۀ آن‌ها، قرآن‌هایی بود که به‌دست هنرمندان مسلمان تزیین و تصویرگری شده بود.»^[6]

تزئینات و نقاشی اسلامی به‌تدریج ویژگی‌های خاص خود را یافت و نقشی مهم در نمایش جلوۀ تمدن اسلامی ایفا کرد. این هنر در اوج شکوفایی، چه در طراحی و اجرا و چه در موضوعات و شیوه‌ها، از غنای ویژه‌ای برخوردار شد. هنرمندان مسلمان با بهره‌گیری از خطوط تزیینی چشم‌نواز، آثاری آفریدند که سرشار از تنوع، تکرار موزون، درهم‌تنیدگی و نوآوری بود. آن‌ها با الهام از هندسۀ اسلامی، اشکال چندضلعی ستاره‌ای، طرح‌های برگ‌وارگی (توریق) و نقوش مشهور به «توشح عربی» یا همان آرابسک (Arabesque) را ابداع کردند. این سبک به‌ویژه در مسجد الازهر در قرن چهارم هجری (دهم میلادی)، شکل گرفت و تا امروز در بسیاری از کشورهای اسلامی و حتی فراتر از آن، محبوبیت و کاربرد خود را حفظ کرده است.^[7]

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی