نویسنده: مهاجر عزیزی
تحلیل و نقد مدرنیزم (نوگرایی) در پرتو اسلام
بخش یازدهم
در دوران درخشان حضور مسلمانان در اندلس، تمدنی بی‌نظیر در تاریخ بشری شکل گرفت و مسلمانان دستاوردهای زیادی را در عرصه‌های گوناگون به جهانیان عرضه داشتند. اینک به مهم‌ترین این پیشرفت‌ها اشاره می‌کنیم:
۱. شکوفایی علمی و تأسیس مراکز علمی
مسلمانان کتاب‌خانه‌های بزرگ، پوهنتون‌ها و مدارس پیشرفتهای تأسیس کردند؛ از جمله:
– پوهنتون قرطبه که از بزرگ‌ترین مراکز علمی آن زمان در اروپا به‌شمار می‌رفت.
– مدرسه و قصر الزهراء که محلی برای تربیت علما و دانشمندان در علوم مختلف بود.
۲. پیشرفت در علوم طبیعی و تجربی
دانشمندان مسلمان در علوم مختلف سرآمد روزگار خود شدند:
– در طبابت: ابن زهر، الزهراوی، ابن رشد و دیگران کتاب‌هایی نگاشتند که تا قرون متمادی در اروپا تدریس می‌شد.
– در ریاضیات: مسلمانان مفهوم صفر، جبر و عددنویسی هندی را به اروپا انتقال دادند.
– در نجوم، شیمی، فیزیک و فلسفه: رصدخانه‌ها و ابزارهای دقیق ساختند و تفکر علمی را بنیان نهادند.
۳. معماری اسلامی باشکوه
مسلمانان آثاری ماندگار در عرصۀ معماری پدید آوردند، از جمله:
– مسجد جامع قرطبه با آن مناره‌ها و قوس‌های تماشایی؛
– قصر الزهراء در نزدیکی قرطبه؛
– و کاخ الحمرا در غرناطه که تا امروز از عجایب هنری جهان شمرده می‌شود.
۴. شکوفایی ادب و هنر
در اندلس شعر، ادب و فلسفه به اوج خود رسید. اندلس شاعران، ادیبان و فلاسفه‌ای پرورش داد که نه‌تنها در جهان اسلام؛ بلکه در اروپا نیز الهام‌بخش بودند.
۵. ترقی کشاورزی و اقتصاد
مسلمانان نظام‌های پیچیده‌ای برای آبیاری و کشاورزی ابداع کردند. گیاهان و درختانی از شرق وارد نمودند و صنایع گوناگونی چون: پارچه‌بافی، سفال‌سازی و فلزکاری را به اوج رساندند.
۶. عدالت اجتماعی و همزیستی مسالمت‌آمیز
در سایۀ تمدن اسلامی، عدالت، آزادی مذهبی و نظام قضاوتی پیشرفته برقرار بود، یهودیان و مسیحیان در کنار مسلمانان زندگی می‌کردند و در امور علمی و اقتصادی مشارکت داشتند.
اروپاییان از همین تمدن درخشان بهره بردند، جوانان اروپایی برای تحصیل به اندلس می‌آمدند و علوم، فرهنگ، تهذیب، بهداشت و فنون زندگی شهری را از مسلمانان می‌آموختند؛ در حالی‌که پیش از آن، در جنگل‌ها زندگی می‌کردند و از مظاهر تمدن بی‌خبر بودند.
افسوس که امروز همان تمدنی که تمدن غرب بر شانه‌های آن قد برافراشت، مورد تهمت و ناسپاسی قرار می‌گیرد. مسلمانانی که روزگاری معلم تمدن و مدنیت بودند، اکنون متهم به عقب‌ماندگی شده‌اند و اسلام که چراغ عقل، عدالت، علم و انسانیت را برافروخت، متهم به عقب‌گرد و ضدیت با پیشرفت معرفی می‌شود. این نه‌تنها جفای تاریخی؛ بلکه خیانت به حقیقت است.
د. پیشرفت و دستاوردهای مسلمانان در عرصۀ نظامی
مسلمانان در عرصۀ نظامی نیز پیشرفتهای چشم‌گیری داشتند و تدبیرها و اختراعات فراوانی را در این زمینه ارائه نمودند. در ادامه، به برخی از این دستاوردها اشاره می‌کنیم:
۱. تدبیر خندق در غزوۀ احزاب:
در غزوۀ احزاب، زمانی‌که قبایل مختلف برای حمله به مدینه متحد شده بودند، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم با اصحاب خود مشورت فرمود. حضرت سلمان فارسی رضی‌الله‌عنه پیشنهاد داد تا گرداگرد مدینه خندق‌هایی عمیق حفر شود؛ این شیوۀ دفاعی پیش از آن در میان عرب سابقه نداشت. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم این تدبیر را پذیرفت و خود در اجرای آن شرکت نمود.[1]
۲. استفاده از ابزارهای جنگی پیشرفته در غزوۀ طائف:
در غزوۀ طائف، رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به مشورت حضرت سلمان رضی‌الله‌عنه، از دو نوع سلاح جنگی بهره گرفت: منجنیق (که در دوران معاصر معادل توپخانه است) و دبابه (که می‌توان آن را پیش‌نمونه‌ای از تانک امروزی دانست) بنابر برخی روایات، خود سلمان رضی‌الله‌عنه این ابزارها را ساخته بود.[2]
۳. اعزام برای فراگیری صنایع نظامی:
روایت شده است که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم دو تن از یاران خود، «عروه بن مسعود» و «غلید بن مسلمه» را به شهر صنعتی جَرش (در شام، سوریۀ کنونی) فرستاد تا صنعت ساختن ابزارهایی چون دبّابه، منجنیق و صَبُور (نوعی وسیلۀ جنگی زره‌پوش) را فراگیرند. صبور ابزاری شبیه تانک‌های امروزی بود که در ارتش روم باستان کاربرد داشت.[3]
۴. تاکتیک پنهان‌کاری در شب‌هنگام:
در جنگ ذات‌السلاسل، حضرت عمرو بن عاص رضی‌الله‌عنه برای نخستین‌بار این تاکتیک را اجرا کرد که لشکر اسلام شب‌ها آتش روشن نکند؛ وقتی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم از علت این کار پرسیدند، عمرو گفت: «تعداد ما اندک بود. ترسیدم دشمن از طریق نور آتش از قلت ما آگاه شود و حمله نماید.» پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم این تدبیر را تأیید نموده و سپاس خدای متعال را بجا آوردند.[4]
یکی از دیگر دستاوردهای مهم مسلمانان در عرصۀ نظامی، استفاده از تاکتیک‌ها و استراتژی‌های گوناگون جنگی بود. مسلمانان در جنگ‌ها از سه روش اصلی بهره می‌بردند:
۱. جنگ چریکی و غافلگیرانه که در نبردهایی مانند بدر، موته و یرموک به‌خوبی از آن استفاده کردند.
۲. حرکت‌های سریع و سبک‌بار مانند استفاده از سواره‌نظام چابک که در فتوحات شام، ایران، شمال آفریقا، اندلس و ماوراءالنهر بسیار مؤثر واقع شد.
۳. بهره‌گیری از شرایط طبیعی مثل کوه، باد، شب، آب و دیگر عوامل طبیعی در طراحی و اجرای عملیات‌های نظامی.
از دیگر نشانه‌های پیشرفت مسلمانان در عرصۀ نظامی می‌توان به ساخت قلعه‌ها، شهرهای نظامی و خندق‌ها اشاره کرد. شهرهایی مانند فسطاط (در مصر)، بصره، کوفه و سمرقند به‌عنوان پایگاه‌های نظامی تأسیس شدند؛ که خود نوعی نوآوری و پیشرفت در آن زمان به‌شمار می‌رفت.
همچنین مسلمانان در ساخت تجهیزات جنگی نیز پیشرفتهای زیادی داشتند، آنان در دوره‌های مختلف از خلافت راشده تا خلافت عثمانی و دولت بابری هند، ابزارهایی مانند منجنیق، دبابه (تانک ابتدایی)، آتش‌افکن، نردبان جنگی، زره‌های حلقه‌دار، شمشیرهای دمشقی، کمان‌های پیشرفته و ناوگان‌های دریایی و کشتی‌های جنگی ساختند.
از این مطالب روشن می‌شود که اسلام نه‌تنها مانع پیشرفت نیست، بلکه پیروانش را به نوآوری و پیشرفت تشویق می‌کند؛ بنابراین، برخلاف باورها و تبلیغ‌های پوچ و مزخرف مدرنیزم‌های غربی، اسلام دینی است که با تمدن، پیشرفت و توسعه هم‌سو و همراه است.
ادامه دارد…
بخش قبلی | بخش بعدی
[1]. البدایة والنهایة، ج ۱، ص ۹۵.
[2]. البدایة والنهایة، ج ۴، ص ۳۴۸.
[3]. تجددگرایی از دیدگاه اسلام، ص ۱۰.
[4]. جمع الفوائد، ج ۲، ص ۲۷.
