قرآن به زبان عربی نازل شد، در حالی‌که عرب‌های دوران جاهلیت خود در فنون شعر و خطابه پیشتاز بودند؛ اما با شنیدن قرآن دچار شگفتی شده و از مقابله با آن عاجز ماندند و هیچ‌یک نتوانست با آن مقابله کند، یکی از وجوه معجزه‌آمیز قرآن، «اعجاز بیانی» آن است که در چهار بُعد اساسی نمایان می‌شود:
۱. اعجاز در فصاحت؛
۲. اعجاز در بلاغت؛
۳. اعجاز سبک.
در این بخش هر یک از این ابعاد را به تفصیل مورد بررسی قرار می‌دهیم تا نشان داده شود که چگونه قرآن در ساحت زبان و بیان، فراتر از توان بشری است.
فصاحت قرآن کریم
تعریف فصاحت
فصاحت در لغت به معنای روشنی، وضوح و سلامت از تعقید و زشتی لفظی است.
در اصطلاح ادبی، فصاحت به سه بخش تقسیم می‌شود:
الف: فصاحت کلمه
فصاحت کلمه (مفرد) عبارت است از: خالی بودن آن از تنافر حروف (ناهماهنگی آواها)، بیگانگی (نامأنوسی)، و مخالفت با قیاس لغوی (زبان‌شناختی).» [1]
ب: فصاحت کلام
فصاحتِ کلام (سخن) آن است که از ضعفِ ساختار (ترکیب)، ناهماهنگی کلمات و پیچیدگی خالی باشد، همراه با فصاحتِ کلمات آن.» [2]
ج: فصاحت متکلم
فصاحت متکلم عبارت است از: ملکه (توانایی پایدار درونی) ای است که انسان به‌وسیلۀ آن توانایی می‌یابد تا مقصود خود را با کلمه –یا- عبارت فصیح بیان کند.» [3]
فصاحت در قرآن
قرآن کریم از نظر فصاحت، در اوج قرار دارد، کلمات آن هم‌زمان ساده و عمیق‌اند؛ ساختار جمله‌ها متناسب با موضوعات مختلف تغییر می‌کند و همۀ اجزای آیات با نظمی خارق‌العاده در کنار هم قرار گرفته‌اند. به‌طور نمونه، در سورۀ کوثر تنها با سه آیۀ کوتاه، پیام‌های بزرگ و فراگیر منتقل شده است: “إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ” ﴿١﴾ فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَانْحَرْ ﴿٢﴾ إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ ﴿٣﴾.»
ابعاد فصاحت قرآن
الف: فصاحت در کلمات
قرآن از کلماتی استفاده می‌کند که برای مخاطبان عرب صدر اسلام آشنا بوده؛ اما در عین حال با دقت انتخاب شده‌اند تا مفاهیم عمیق را منتقل کنند. تفصیل کامل این مورد از جنبههای مختلف در مبحث «اعجاز در انتخاب و کاربرد مفردات و کلمات» گذشته است.
ب: فصاحت در جمله‌بندی
ترکیب‌های نحوی قرآن موزون، خوشآهنگ و پُرمعنی هستند، بی‌آنکه پیچیدگی یا ابهام آزاردهنده‌ای داشته باشند. مثلاً: “وَالضُّحَىٰ، وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَىٰ” [ضحی:۱-۲] با کمترین کلمات، بیشترین حس و معنی را منتقل می‌کند.
ج: فصاحت در سبک بیانی
قرآن از سبک خاص خود استفاده می‌کند که میان نثر و شعر نیست؛ اما خوشآهنگ و اثرگذار است. این سبک خاص، قدرت القاء معنی و عاطفه را دوچندان می‌کند، چنانکه در مبحث مربوطه به تفصیل خواهد آمد. إن شاء الله
خصوصیات فصاحت در قرآن کریم
قرآن کریم از نظر فصاحت به چند دلیل منحصر به فرد است:
وضوح و روشنی بیان: مفاهیم به ساده‌ترین و روان‌ترین شکل منتقل شده‌اند بدون پیچیدگی‌های زائد؛
خلوص از لحن و لهجه‌های ناپسند: قرآن در هیچ کلمه یا جمله دچار لغزش و ناهنجاری صوتی و معنوی نیست؛
تناسب و انسجام نحوی و معنوی: ترکیبات کلمات و جمله‌ها در قرآن به گونه‌ای است که هیچ تضاد یا اشکالی در آن دیده نمی‌شود؛
به طور فشرده میتوان گفت که قرآن کریم در فصاحت نیز بینظیر و معجز است. [4]
نمونه‌ای از فصاحت قرآن
مثل سورۀ «الضحی» که با جملاتی کوتاه و روان شروع می‌شود: “وَالضُّحَىٰ وَاللَّيْلِ إِذَا سَجَىٰ” [الضحى:۱-۲]
این آیات با کلمات بسیار ساده و روان، معنای روشنی را منتقل می‌کند که از شاخصه‌های فصاحت است.
به طور خلاصه میتوان گفت که قرآن نمونۀ کامل و الگوی زبان عربی است که از نظر فصاحت بینظیر بوده و فصاحت آن از جملۀ خصوصیات ممتاز آن است و زبان قرآن، معیار سنجش فصاحت است.
بسیاری از ادبای عرب، از جمله ابن‌قتیبه، سیبویه، زمخشری، عبدالقاهر جرجانی و بسیاری دیگر، تحلیل‌های گسترده‌ای در این‌باره ارائه کرده‌اند.
چالش‌ناپذیری ادبی قرآن
قرآن خود را چالش‌ناپذیر معرفی می‌کند: «فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ…» [یونس: ۳۸]
این دعوت به تحدی، از آغاز، تا امروز بیجواب مانده، که نشان از جایگاه بینظیر فصاحت قرآن دارد، چنانکه تفصیل این مبحث قبلا گذشت.
[1] الإيضاح في علوم البلاغة ۱/۲۱ : «أما فصاحة المفرد فهي: خلوصه من تنافر الحروف والغرابة ومخالفة القياس اللغوي.»
[2])) الإيضاح في علوم البلاغة» (۱/۲۸): «فصاحة الكلام: فهي خلوصه من ضعف التأليف وتنافر الكلمات والتعقيد، مع فصاحتها.»
[3])) الإيضاح في علوم البلاغة (۱/۴۰): «فهي ملكة يقتدر بها على التعبير عن المقصود بلفظ فصيح.»
[4] تفسير الرازي = مفاتيح الغيب أو التفسير الكبير (۲/۳۴۸): ومن تأمل «كتابنا في دلائل الإعجاز» علم أن القرآن قد بلغ في جميع وجوه الفصاحة إلى النهاية القصوى.
