قرآن‌کریم به عنوان بزرگ‌ترین معجزۀ پیامبر اسلام ﷺ در طول تاریخ اسلام مورد، اتفاق نظر امت اسلامی از جهت اعجاز و برتری آن بر سایر کتب آسمانی قرار دارد.
موضوع مهمی که در تاریخ علم کلام و فلسفه اسلامی مورد بحث قرار گرفته، این است که چرا انسان‌ها توان مقابله و مانند آوردن قرآن را ندارند؟ جواب به این سؤال، مستلزم بررسی و تحلیل دیدگاه‌های مختلف فرق اسلامی است که هر یک با نگاه کلامی، فلسفی، بلاغی یا معنوی، به جنبه‌ای از این موضوع پرداخته‌اند، اکنون به تبیین دیدگاه‌های مختلف در این مورد می‌پردازد.
اول: دیدگاه اهل سنت و جماعت دربارۀ وجوه اعجاز قرآن
علمای اهل سنت و جماعت وجوه اعجاز قرآن‌کریم را چند بُعدی دانسته و ابعاد ذیل را در تحلیل اعجاز آن برشمرده‌اند:
۱. اعجاز بیانی و ساختاری
قرآن دارای ترکیب الفاظ و نظام خاصی در نحوه تألیف کلمات، رعایت فواصل و سجع آیات است، این ساختار بی‌سابقه، از هر نوع نظم عربی (اعم از شعر یا نثر) ممتاز بوده و واجد سبک خاصی است که به آن «نظم قرآنی» می‌گویند.
۲. سبک بیانی منحصر به فرد
نحوۀ بیان در قرآن، به‌خصوص در مطالع و فواصل آیات، از هر نوع سبک رایج ادبی عرب مانند مدح، مرثیه، هجاء، غزل و رجز متفاوت است. این تفاوت، نه تنها در قالب؛ بلکه در محتوای حکیمانۀ آیات نیز متجلی است.
۳. عظمت محتوایی و بلاغت معنوی
مضامین قرآن از چنان عمق، متانت و بلاغت برخوردار است که فراتر از توان بشری به نظر می‌رسد، آیاتی چون: “لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ” [غافر/16] و “وَيُرْسِلُ الصَّوَاعِقَ فَيُصِيبُ بِهَا مَنْ يَشَاءُ” [رعد/13] نمونه‌هایی از اعلام بی‌نیازی مطلق و عظمت بیان الهی هستند که از هرگونه خطابه انسانی فراترند.
۴. تسلط کامل بر زبان عربی
نحوۀ استعمال الفاظ در قرآن‌کریم به‌گونه‌ای است که هیچ یک از فصحاء و بلغاء نتوانسته‌اند در زبان عربی نظیری برای آن ارائه دهند. هر کلمه در جایگاه خاص خود قرار دارد و این سطح از دقت، در توان هیچ انسان معمولی حتی ادیب‌ترین آن‌ها هم نیست.
۵. اخبار از غیب
الف: اخبار از گذشته
قرآن با دقت از تاریخ اقوام و پیامبران سابق علیهم السلام سخن می‌گوید که تطابق قابل توجهی با متون اهل کتاب دارد، این در حالی است که پیامبر اسلام ﷺ اُمّی بودند.
ب: اخبار از غیب حاضر
اطلاع از حقایق ماورایی مانند صفات ملائکه، حالات منافقان، بهشت و دوزخ از جمله مواردی است که به علم بشری دسترسی نداشته و از جانب وحی نازل گردیده است.
ج: اخبار از آینده
مانند پیش‌بینی پیروزی روم بر فارس، محفوظ ماندن پیامبر صلی الله لیه وسلم از سوء قصدها و نیز پیشگویی ناتوانی بشر در آوردن مشابه قرآن، از وجوه بارز اعجاز به‌شمار می‌رود.
۶. تحقق وعدههای قرآنی
تمام وعده‌هایی که در قرآن پیرامون یاری مؤمنان و هلاکت دشمنان داده شده، بدون استثناء تحقق یافته است که خود دلیل روشنی بر الهی بودن این کتاب است.
۷. ژرفای حکمت و شمول معرفتی
قرآن حاوی معارف، احکام و حکمت‌هایی است که ارائۀ آن‌ها به‌صورت مستقل از سوی بشر، به خصوص با این گستردگی و نظم، متصور نیست.
8- تأثیر عاطفی و روحی
قرآن دارای تأثیر عمیق بر نفوس انسانی است. افراد زیادی در اثر شنیدن آیات، بدون هیچ گونه تعلیم قبلی، ایمان آورده‌اند. از جمله، جبیر بن مطعم رضی الله عنه از شنیدن آیه‌ای از سورۀ «طور» متأثر شد و ایمان آورد.
۹. انسجام درونی و عدم تناقض
علی‌رغم وسعت مطالب، در سراسر قرآن کوچک‌ترین تناقض و تضاد محتوایی یافت نمی‌شود، آنچه در ظاهر متناقض به نظر می‌رسد، حاصل فهم ناقص بشری بوده و با تحلیل تفسیری برطرف می‌شود.
۱۰. جامعیت نظام حقوقی و اخلاقی
قرآن برای تمام جوانب زندگی بشر -اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، نظامی و فردی- اصولی جامع ارائه داده و تا قیامت جوابگوی نیازهای انسانی است.
۱۱. عدم ملال از تکرار
قاری قرآن از تکرار آن خسته نمی‌شود و شنونده نیز هر بار لذت تازه‌ای از آن می‌برد که خود نشان‌دهندۀ کیفیتی ماورای گفتار بشری است.
۱۲. سهولت حفظ
با وجود وسعت مطالب، قرآن‌کریم به‌گونه‌ای است که حفظ آن آسان گردیده و این خصوصیت در دیگر متون بلند یافت نمی‌شود.
۱۳. مصونیت از تحریف
قرآن از ابتدا تا امروز بدون هیچ‌گونه تغییر، تحریف یا نقصان حفظ شده است و تا قیامت نیز چنین خواهد بود.
۱۴. تحدی قرآن
قرآن با صراحت، همۀ بشر را به مبارزه‌طلبی دعوت کرده است تا اگر می‌توانند نظیری برای آن بیاورند؛ اما هیچ‌کس تاکنون موفق نشده و نخواهد شد.
دوم: دیدگاه معتزله (نظام) و فرقه قدریه (نظریه صرفه)
نظام معتزلی بر این باور است که اعجاز قرآن از طریق «صرفه» حاصل شده؛ یعنی خداوند متعال مخالفان را از مقابله با قرآن باز داشته است. این دیدگاه به دلایل ذیل مردود است:
قرآن به کرّات مخالفان را به مبارزه‌طلبی دعوت نموده است؛
عرب‌ها از نظر غیرت ادبی و تمایل به رقابت در شعر و بلاغت مشهور بودند و اگر توانایی داشتند، حتماً جواب می‌دادند؛
عدم تحقق مقابله، نشانه‌ای از فطری بودن عجز آنان است، نه تحمیلی بودن آن.
سوم: دیدگاه شریف مرتضی
شریف مرتضی، از علمای برجستۀ شیعه، نظری نزدیک به نظام دارد و بیان می‌دارد که خداوند متعال علوم لازم برای مقابله با قرآن را از مخالفان سلب نموده است؛ اما این دیدگاه نیز با آیه مبارکه: “قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يَأْتُواْ بِمِثْلِ هَـذَا الْقُرْآنِ ” [إسراء: ۸۸] در تعارض است، زیرا در این آیه خداوند تمامی وسایل، شرایط و همکاری‌های ممکن را در نظر گرفته؛ اما باز هم ناتوانی بشر را در مقابله با قرآن اعلام کرده است.[1]
