در تاریخ ادیان الهی، همواره اثبات صدق پیامبران علیهم‌السلام یکی از مسایل اصلی در برابر مردم بوده است. برای رفع این چالش، الله جلّ جلاله پیامبران خود را به دلایل و نشانه‌هایی مجهز کرده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «معجزه» است، در کلام اسلامی، بحث معجزه جایگاه بسیار مهمی دارد، به خصوص در علم عقاید که اثبات نبوت بر پایۀ تحقق معجزه استوار است.
در این بخش، به تفصیل به تعریف معجزه، خصوصیات آن، تمایز آن از کرامت، سحر و امور خارق‌العاده دیگر و مستدلات قرآنی و حدیثی پرداخته می‌شود.
۱. معانی لغوی و اصطلاحی معجزه
الف: معنای لغوی
معجزه در زبان عربی از ریشۀ «ع-ج-ز» گرفته شده که به معنای ناتوانی است. در واقع، «معجزه» چیزی است که دیگران از انجام آن عاجز و ناتوان‌اند.
ب: تعریف اصطلاحی
در اصطلاح علم کلام، معجزه چنین تعریف می‌شود:
“أمر خارق للعادة، مقرون بالتحدي، سالم عن المعارضة.” [1]
«کاری خارق عادت که همراه با تحدی (به مبارزه‌طلبی) و عدم توان معارضۀ کسی با آن باشد.»
۲. ارکان و شرایط معجزه
علمای کرام برای تمییز «معجزه» از دیگر امور خارق‌العاده، قرار ذیل چند شرط ذکر نمودهاند که در صورت نبود یکی از این شروط نمیتوان آن را معجزه گفت:
۱.عدم امکان معارضه با آن
یعنی هیچ‌کس نتواند مانند آن را بیاورد، مانند: شقّ دریای نیل برای حضرت موسی علیه‌السلام و شقّ قمر برای حضرت محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌وسلم و احیاء اموات برای حضرت عیسی علیه‌السلام.
۲. خارق العاده بودن
معجزه باید فراتر از توانایی بشر و قوانین طبیعت باشد؛ مانند خروج ناقۀ حضرت صالح علیه‌السلام از سنگ صخره و بیرون شدن آب و فوارّه زدن آن از بین انگشتان مبارک پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وسلم
۳. مطابقت با ادعای نبوت
معجزه باید مصّدق مدعی نبوت باشد؛ یعنی بر وفق مراد او آن امر خارق‌العاده ظاهر گردد؛ زیرا اگر برخلاف تقاضای او ظاهر شود نه تنها معجزه شمرده نشده؛ بلکه آن شخص مدعی کاذب نبوت قرار می‌گیرد، در کتب سیرت نقل است که مسیلمۀ کذاب برای بسیار شدن آب چاه آب دهان منحوس خود را در آن چاه انداخت؛ اما به قدرت الهی آب آن چاه خشک گردید که این خارق عادت، معجزة او شمرده نشده، بلکه مکذّب او می‌باشد.
۴. همراه با تحدی بودن
یعنی پیامبر مردم را دعوت به آوردن مانند آن می‌کند. “فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ” [البقرة: ۲۳] [2]
۳. تفاوت معجزه با کرامت و سحر
تمایز معجزه با کرامت و سحر قرار ذیل است:
الف: تفاوت با کرامت
کرامت: امر خارق‌العاده‌ای است که به دست ولی خدا و بدون ادعای نبوت رُخ می‌دهد. هدف از آن، اکرام بنده و تقویت ایمان است، نه اثبات نبوت: «ولكن كثير من المتأخرين يفرقون في اللفظ بينهما، فيجعلون المعجزة للنبي، والكرامة للولي.» [3]
معجزه: همراه با تحدی است و کرامت: بدون تحدی و در شرایط شخصی خاص ظاهر می‌شود. «لأن الكرامة عبارة عما يظهر من غير اقتران التحدي به، فإن كان مع التحدي فإنا نسميه معجزة.»[4]
ب: تفاوت با سحر
سحر یک نوع کار خادعانه و فریبنده است که با وساطت شیاطین و نیروهای پنهانی انجام می‌شود؛ ولی معجزه از طرف الله و در راه حق است و در نتیجه:
۱. معجزه، علم نیست ولی سحر، علم است.
۲. معجزه کسبی نیست؛ بلکه وهبی است ولی سحر، کسبی است؛ یعنی سحر دارای قوانینی می‌باشد که در صورت یادگیری و عمل به آن افعال غریبه‌ای از فرد تحقق می پذیرد؛ ولی معجزه چنین نیست. [5]
۵. نمونه‌هایی از معجزات پیامبران در قرآن
معجزات انبیاء سابق علیهم‌السلام:
موسی علیه‌السلام: تبدیل شدن عصا به اژدها، شکافته شدن دریا و… .
