قرن نوزدهم میلادی را می‌توان دوره‌ای حساس در تاریخ تحولات فکری و سیاسی جوامع اسلامی دانست، از یک سو، استعمار غربی با نفوذ گستردۀ خود، استقلال کشورهای اسلامی را تهدید می‌کرد و از سوی دیگر، ساختارهای کهن داخلی، ناتوان از مقابله با چالش‌های جدید، در برابر موج استعمار و عقب‌ماندگی تسلیم شده بودند، در چنین فضایی، سید جمال‌الدین افغان رحمه‌الله به عنوان یکی از برجسته‌ترین متفکران اصلاح‌طلب، نقشی بی‌بدیل در احیای فکر اسلامی و بیداری جوامع مسلمان ایفا کرد.
یکی از مهم‌ترین کانون‌های تأثیرگذاری سید، مصر بود، کشوری که از لحاظ فرهنگی، سیاسی و تمدنی جایگاهی مهم در جهان اسلام داشت. حضور سید در مصر نقطۀ عطفی در تاریخ این کشور محسوب می‌شود، چراکه او توانست با اندیشه‌های خود، نهضتی را پایه‌گذاری کند که تأثیر آن تا سال‌ها بعد ادامه یافت.
زمینه‌های بیداری در مصر پیش از ورود سید جمال‌الدین
پیش از ورود سید جمال‌الدین به مصر، این کشور به دلیل سلطۀ حکومت عثمانی و دخالت‌های استعمار انگلیس درگیر بحران‌های سیاسی و اقتصادی بود، هرچند محمد علی پاشا تلاش‌هایی برای مدرن‌سازی کشور انجام داده بود؛ اما این اصلاحات بیشتر در جهت تقویت نهادهای حکومتی و نظامی بود و کمتر به بیداری فکری و اجتماعی مردم می‌پرداخت.
در دورۀ جانشینان محمد علی پاشا، خصوصاً در زمان اسماعیل پاشا (۱۸۶۳-۱۸۷۹ م)، نفوذ غرب در مصر افزایش یافت و وابستگی اقتصادی به اروپا، کشور را در بحران مالی فرو برد، در چنین فضایی، گروهی از روشنفکران و اصلاح‌طلبان مصری، به رهبری شخصیت‌هایی مانند رفاعة الطهطاوی، عبدالله ندیم و احمد عرابی، به دنبال راه‌هایی برای احیای استقلال و پیشرفت کشور بودند. با این حال، این تلاش‌ها هنوز به یک جنبش منسجم فکری و سیاسی تبدیل نشده بود.
ورود سید جمال‌الدین به مصر و آغاز نهضت بیدارگری
سید جمال‌الدین در سال ۱۸۷۱ میلادی (۱۲۸۸ هـ.ق) وارد مصر شد. او در مدت کوتاهی توانست با اندیشه‌های خود بر طیف گسترده‌ای از نخبگان، جوانان و دانشجویان تأثیر بگذارد.
سید اعتقاد داشت که بیداری واقعی در گرو احیای تفکر اسلامی، تقویت عقلانیت و مبارزه با استبداد و استعمار است، مهم‌ترین اقدامات سید در مصر را می‌توان در چند محور اصلی بررسی کرد:
ایجاد نهضت فکری و تربیت شاگردان
سید جمال‌الدین جلسات مناظره و تدریس خود را در خانه‌اش، منازل دوستان، قهوه‌خانه‌های معروف و مجامع علمی برگزار می‌کرد، یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های فکری او قهوه‌خانه متاتیا بود که به محل تجمع روشنفکران و اندیشمندان مصری تبدیل شد.
او در این جلسات، شاگردان برجسته‌ای را پرورش داد که بعدها از رهبران فکری و سیاسی مصر شدند، از جملۀ آنان می‌توان به محمد عبده، سعد زغلول، محمود سامی بارودی، ادیب اسحاق، سلیم نقاش، عبدالسلام موبلخی، ابراهیم لقانی، علی مظهر و ابراهیم مویلحی اشاره کرد.
سید از شاگردان خود می‌خواست که مقالاتی در موضوعات مختلف بنویسند تا هم مهارت‌های نویسندگی‌شان تقویت شود و هم قدرت تحلیل و تفکر انتقادی آنان رشد یابد، به عنوان نمونه، روزی از شاگردان خود خواست دربارۀ «آزادی» بنویسند، که سعد زغلول مقاله‌ای برجسته در این زمینه ارائه داد.
انتشار افکار اصلاحی از طریق مطبوعات
سید جمال‌الدین به اهمیت رسانه‌ها در ترویج افکار اصلاحی پی برده بود، او با استفاده از مطبوعات، پیام‌های خود را به گوش مردم می‌رساند. در همین راستا، با روزنامه‌نگاران برجستۀ مصری مانند ادیب اسحاق و سلیم نقاش همکاری داشت و از طریق نشریاتی مانند الوقائع المصریه و مصر الفتاة به نشر افکار خود پرداخت.
او در مقالات خود بر مبارزه با استعمار، اصلاح نظام آموزشی، تقویت علوم عقلی و وحدت مسلمانان تأکید می‌کرد. مقالات تند و انتقادی او باعث شد که حکومت مصر و انگلیسی‌ها از نفوذ او احساس خطر کنند.
حمایت از جنبش ملی‌گرایانۀ احمد عرابی
در دهۀ ۱۸۷۰، مصر شاهد شکل‌گیری یک جنبش نظامی و ملی‌گرایانه به رهبری احمد عرابی بود که هدف آن مبارزه با نفوذ خارجی و استبداد داخلی بود، سید جمال‌الدین به شدت از این جنبش حمایت می‌کرد و آن را گامی در جهت آزادی مصر می‌دانست.
اما در سال ۱۸۸۲ میلادی، انگلیسی‌ها با اشغال مصر به این جنبش پایان دادند؛ پس از سرکوب قیام احمد عرابی، نفوذ سید در مصر بیشتر مورد تهدید قرار گرفت و سرانجام در سال ۱۸۷۹ میلادی از مصر تبعید شد.
تأثیرات بلندمدت سید جمال‌الدین در مصر
اگرچه سید جمال‌الدین مدت زیادی در مصر نماند؛ اما تأثیرات او به‌صورت عمیق در تاریخ فکری و سیاسی این کشور باقی ماند، برخی از نتایج مهم فعالیت‌های او عبارت‌اند از:
ایجاد جریان اصلاحی فکری و دینی: شاگردان سید، به‌ویژه محمد عبده، مسیر اصلاحات دینی را ادامه دادند و به تأسیس نهضت سلفیه نوین و تجدید فکر اسلامی کمک کردند.
تقویت هویت ملی و ضد استعماری: اندیشه‌های سید باعث شد که مصری‌ها بیش از پیش به اهمیت استقلال و مقاومت در برابر استعمار پی ببرند.
زمینه‌سازی برای انقلاب ۱۹۱۹: سعد زغلول، که از شاگردان سید بود، در سال ۱۹۱۹ میلادی انقلاب بزرگی را علیه انگلیسی‌ها رهبری کرد و نخستین صدر اعظم منتخب مردم مصر شد.
تحول در نقش مطبوعات و رسانه‌ها: تحت تأثیر سید، روزنامه‌نگاری در مصر به ابزاری برای روشنگری و مبارزه سیاسی تبدیل شد.
در یک کلام!
نهضت بیدارگری که سید جمال‌الدین افغان در مصر آغاز کرد، یکی از مهم‌ترین جنبش‌های اصلاحی در تاریخ معاصر اسلام بود. او با تقویت تفکر عقلانی، پرورش نخبگان، انتشار افکار اصلاحی و حمایت از جنبش‌های ضد استعماری، زمینه‌ساز تحولاتی شد که اثرات آن تا دهه‌ها بعد باقی ماند.
گرچه حکومت‌های استبدادی و استعمارگران تلاش کردند تا نفوذ سید را محدود کنند؛ اما اندیشه‌های او همچنان در میان روشنفکران و متفکران مسلمان زنده ماند و الهام‌بخش بسیاری از جنبش‌های آزادی‌خواهانه در جهان اسلام شد.
