حج با مناسک، ارکان و اعمالش تمرین و به نمایش‌گذاشتن اطاعت مطلق و بجاآوردن فرمان مطلق الهی و تلاش به دنبال آن، و برآوردن طلب الهی است. بنابراین حاجی بین مکه، منی، عرفات و مزدلفه رفت و آمد می‌کند؛ گاهی اقامت می‌کند و گاهی کوچ؛ درنگ می‌کند سپس منتقل می‌شود؛ خیمه می‌زند سپس خیمه را جمع می‌کند؛ گوش به فرمان و در گرو اشاره است؛ از خود اراده، اختیار و آزادیای ندارد؛ در منی فرود می‌آید و بدون آنکه در مزدلفه توقف کند بی‌درنگ به عرفات منتقل می‌شود و در عرفات توقف می‌کند و در طول روز مشغول دعا و عبادت می‌شود و با خود می‌گوید که بعد مغرب نیز آنجا بماند و استراحت کند؛ اما اجازه ماندن به او داده نمی‌شود و به رفتن به سوی مزدلفه فرمان داده می‌شود. در طول زندگی‌اش نمازها را در اوقاتش گزارده است؛ اما در عرفات به نگزاردن نماز مغرب امر می‌شود؛ زیرا او بنده پروردگار است و بنده نماز و عادتش نیست؛ و آن را در مزدلفه با نماز عشا جمع می‌کند. اقامت در مزدلفه برایش خوشایند می‌شود و تصمیم می‌گیرد تا مدتی همانجا بماند؛ اما به او اجازه داده نمی‌شود و به رفتن به منی فرمان داده می‌شود. زندگی حضرت ابراهیم علیه‌السلام و زندگی دیگر انبیا، مؤمنان دلباخته، دوست‌داران و عاشقان اینگونه بوده است؛ فرود آمدن سپس کوچ کردن؛ ماندن سپس منتقل شدن؛ بستن و بازکردن، شکستن و محکم‌بستن و وصال و فراق. و آنان در برابر هیچ عادت و رسمی سرخم نکرده‌اند و هیچ شهوتی را پاسخ نداده و با خواهشات همگام نشده‌اند.
برتری زمان و مکان و موسم محبت و مهرورزی
شایسته بود که این امر در مکانی انجام گیرد که بزرگ اهل محبت و پیشوای مخلصان در آن آنجا بوده است؛ کسی‌که از همه بیشتر الله تعالی را دوست داشته است و در زمانش از همه نزد الله تعالی محبوب‌تر بوده است و خانواده کوچک، پاک و مبارکش بزرگترین نقش را در محبت، دوستی، اخلاص، وفاداری، از خودگذشتگی و فداکاری ایفا کرده‌اند و شگفت‌آورترین و زیباترین داستان را در تاریخ محبتِ خالصانه، دوستی پاک و اخلاص اعجازآمیز به اجرا گذاشتند و پس از ایشان، انبیا، فرستادگان، یکتاپرستان، مخلصان و عاشقان فداکار در دوره‌های مختلف این مناسک را بجاآورده و در جایگاه‌های ایشان حضور یافته‌اند و از آنان پیروی کرده و نقش قدم‌شان را پوییده‌اند و این داستان را حکایت کرده و تکرار کرده‌اند و کعبه را طواف کرده و بین صفا و مروه دویده‌اند و در عرفات توقف کرده و در مزدلفه شب گذرانده‌اند و رمی جمرات کرده و در منی عبادت کرده‌اند. در این زمان و مکان و در فصل‌های این داستانی که آن را تکرار می‌کنند و کارهایی که تقلید می‌کنند و نسیم محبتی که آن را بو می‌کشند و فضای لبریز از ایمان و مهرورزی‌ای که در آن زندگی می‌کنند و اقشار مختلف امت؛ که با آنان ارتباط پیدا کرده و مدتی زندگی می‌کنند و در این ملاقات دینی و روحی‌ای که در سراسر زمین همانندی ندارد و در این داد، فریاد، دعا، ذکر لبیک گفتن‌ها و استغفارها حقیقتی نهفته است که به دل‌های مرده زندگی می‌بخشد و همت‌های سست را تحریک کرده و نفس‌های خموش را بیدار می‌کند و جرقۀ محبت و بلندنگری‌ای را که خاموش شده است و یا نزدیک به خاموشی است، می‌افروزد و رحمت الهی را جلب می‌کند. علمای صاحب‌دل نیز به تأثیر فراوان گردهمایی بزرگ مسلمانان و اجتماع همت‌ها، دعاها و قلب‌های راستین در به جوش آوردن رحمت الهی و تحریک دل‌های سخت و برانگیختن آرزو و اشتیاق اشاره کرده‌اند.
حجت الاسلام امام محمد غزالی رحمه‌الله می‌فرماید: «چون همت‌ها جمع شوند و دل‌ها برای تضرع و زاری خالص گردند و دست‌ها به سوی الله تعالی در از شوند و گردن‌ها به سوی او افراشته شوند و چشم‌ها به آسمان دوخته شوند و همگی با یک اراده خواهان رحمت شوند، مپندار که امیدشان بی‌جواب می‌ماند و تلاش‌شان بیهوده شده و رحمتی که همه را فراگیرد، از آنان دریغ می‌شود».[1] و شيخ الاسلام احمد بن عبد الرحیم دهلوی رحمه‌الله نیز می‌فرماید: «بدان‌که حقیقت حج، گردآمدن گروه بزرگی از شایستگان امت در یک زمان است که یادآور انبیا، صدیقین، شهدا و صالحینی است که الله تعالی بر آنان انعام کرده است و این گردهمایی در جایگاهی است که در آن دلایل واضح وجود دارد و دسته‌هایی از پیشوایان دین به خاطر بزرگداشت شعائر الهی، تضرع، زاری کردن، امید داشتن به خیر و نیکی از طرف الله تعالی و بخشیده‌شدن گناهان رو به آن نهاده‌اند؛ زیرا همت‌ها و اراده‌ها؛ اگر با این کیفیت جمع شوند؛ نزول رحمت و مغفرت بر ایشان به تأخیر و تعویق نمی‌افتد و همین است مقصود حدیث رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم که فرمودند: «ما رؤيَ الشيطانُ يوما هو فيه أصْغَرُ، ولا أدْحَرُ ولا أحْقَرُ، ولا أغْيَظُ منه في يوم عرفة».[2] «شیطان در هیچ روزی حقیرتر، رانده‌تر، پست‌تر و خشمگین‌تر از روز عرفه دیده نشده است».[3]
و فرموده است: «و از جمله طهارت و پاکیزگی روحی قرار گرفتن در جایگاهی است که صالحان همواره آنرا تعظیم کرده و در آن قرار می‌گیرند و آنرا با یاد الهی آباد می‌کنند؛ زیرا این امر سبب تعلق خاطر فرشتگان زمینی شده و دعای کلی فرشتگان آسمانی برای نیکوکاران را شامل او می‌گرداند و وقتی آنجا قرار بگیرد، طبیعت ایشان بر نفسش غالب می‌شود».[4]
تجدید پیمان با پیشوای ملت حنیفیه؛ حضرت ابراهیم علیه‌السلام؛ از بزرگترین مقاصد حج است
و از اهداف اصلی حج تجدید ارتباط با پیشوای ملت حنیفیه و بنیانگذار آن؛ ابراهیم خلیل الله علیه‌السلام و اشباع شدن از روحش و نگهداری از میراثش و مقایسه بین زندگی امروزی و زندگی ایشان، و بررسی شرایطی که مسلمانان امروزه در آن در جهان بسر می‌برند، و درست کردن اشتباهات یا فساد و یا تحریفی که در زندگیشان اتفاق افتاده است، و برگرداندن تمام اینها به اصل و منبعش است. بنابراین حج نمایش سالانه‌ای برای مسلمانان است که کردارها و زندگیشان را کنترل می‌کند و به وسیلۀ آن، از سیطره و نفوذ ملت‌ها و جوامعی که در آن‌ها زندگی می‌کنند رهایی می‌یابند.
شيخ الاسلام احمد بن عبدالرحیم دهلوی رحمه‌الله می‌فرماید: «و از مقاصد حج، موافقت با میراثی است که مردم آن را از حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهماالسلام به ارث برده‌اند؛ زیرا آن دو پیشوایان دین ابراهیمی و بنیانگذاران آن برای عرب‌ها هستند و رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم مبعوث شدند تا دین ابراهمی بار دیگر پدیدار شده و به‌وسیلۀ ایشان، جایگاه آن بلند گردد و همین است معنى آيه: «مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ».[5]
بنابراین می‌باید به مواردی که از پیشوای آن مشهور شده است؛ مثل سنت‌های فطرت و مناسک حج، پابندی شود.[6]
تکرار و به نمایش‌گذاشتن داستان حضرت ابراهیم علیه‌السلام در حج
یکی از ویژگی‌های حج و روحی که بر تمام افعال و مناسک آن حاکم است، محبت، شیدایی، جان‌فدایی، سپردن افسار جسم و فکر به قلب و عاطفه و پیروی از عاشقان و اهل محبت و پیشوا و رهبرشان؛ ابراهیم خلیل الله علیه‌السلام است. بنابراین، مسلمانان گاهی پیرامون بيت الله الحرام طواف محبت، شیفتگی و فداکاری بجا می‌آورند و گاهی حجرالأسود را بوسه زده و لمس می‌کنند؛ گاهی به پیروی از مادر مهربان؛ چه در آرامش و و قارش و چه در دویدن و شتابیدنش؛ بین دو کوه صفا و مروه می‌دوند. سپس در روز معین؛ روز ترویه؛ به منی می‌روند و از آنجا به عرفات رو می‌نهند و در میدان و عرصۀ آن ایستاده و مشغول دعا و نیایش می‌شوند؛ سپس در مزدلفه شب می‌گذرانند و دوباره به منی بر می‌گردند و سرها را تراشیده و به پیروی از سنت ابراهیم و محمد علیهماالسلام قربانی‌ها را ذبح می‌کنند.
[1]. الغزالی، محمدبن محمد، احياء علوم الدین، ج۱، ص۲۴۳، اخلاق، ربع یکم: ربع عبادات، ترجمه: خوارزمی، مؤیدالدین محمد، چاپ هشتم، تهران ۱۳۹۲ش، انتشارات علمی و فرهنگی.
[2]. الجزري، مجدالدين أبو السعادات، جامع الأصول في أحاديث الرسول، یوم عرفة، رقم الحدیث: ۶۸۶۶، الطبعة: الأولى، الناشر: مكتبة الحلواني – مطبعة الملاح – مكتبة دار البيان.
[3]. الدهلوی، احمد بن عبدالرحیم، حجةالله البالغة، ج۱، ص۵۹، باب ۵۳، ترجمه: شیخ الحدیث مولانا سید محمدیوسف حسینپور رحمه‌الله، انتشارات شیخ الإسلام احمد جام، ۱۳۸۱هـ، فردوسی مشهد.
[4]. الدهلوی، احمد بن عبدالرحیم، حجةالله البالغة، ج۱، ص۵۹، باب ۵۳، ترجمه: شیخ الحدیث مولانا سید محمدیوسف حسینپور رحمه‌الله، انتشارات شیخ الإسلام احمد جام، ۱۳۸۱هـ، فردوسی مشهد.
[6]. الدهلوی، احمد بن عبدالرحیم، حجةالله البالغة، ج۲، ص۴۲، باب ۷۱، ترجمه: شیخ الحدیث مولانا سید محمدیوسف حسینپور رحمه‌الله، انتشارات شیخ الإسلام احمد جام، ۱۳۸۱هـ، فردوسی مشهد.
