امام محمد غزالی رحمه‌الله در تلاش بوده‌اند تا زندگی عمومی مسلمانان را از منکرات پاک‌سازی کنند. ایشان به این نکته اشاره دارند که بسیاری از مردم در آن دوران به‌دلیل ناآگاهی، رفتارهایی را انجام می‌دادند که در شرع اسلام محکوم بوده و بر اساس آموزه‌های دینی، غیرقابل قبول بودند. امام غزالی رحمه‌الله با ارائۀ راه‌حل‌هایی به اصلاح این وضعیت پرداخته و به مسلمانان توصیه می‌کنند که باید از آلودگی‌های دینی و اجتماعی اجتناب کنند و برای بازسازی جامعۀ اسلامی، به آموزه‌های واقعی دین بازگردند.[1]
امام محمد غزالی رحمه‌الله در بخش ذم الغرور از کتاب احیاء علوم الدین، به‌طور گسترده به نقد و بررسی افرادی پرداخته‌اند که در دام مغلطه‌ها و فریب‌های مختلف گرفتار شده‌اند. در این بخش، ایشان به‌ویژه ویژگی‌ها و خصوصیات روانی افرادی را که دچار خود فریبی و غرور هستند، مورد توجه قرار می‌دهند. امام محمد غزالی رحمه‌الله با تحلیل‌های دقیق و روان‌شناسانه، مشخص می‌کنند که این افراد در کدام عرصه‌های اجتماعی و علمی دچار انحراف شده و چگونه این انحرافات منجر به بدفهمی و خود فریبی می‌شود. ایشان در تلاشند تا به کسانی‌که در این مغلطه‌ها گرفتار آمده‌اند، هشدار دهند و آن‌ها را به درک درست و واقعی از حقیقت دعوت کنند.
مغلطه‌ها و فریب‌های درون فردی
امام محمد غزالی رحمه‌الله به‌طور خاص به افرادی می‌پردازند که در خود فریبی و مغلطۀ درونی غرق شده‌اند. این افراد به‌طور ناخودآگاه درک درستی از وضعیت واقعی خود ندارند و بر اساس تصورات غلط یا تفکرات خودساخته، به تصمیمات نادرست و مسیرهای انحرافی می‌روند. در تحلیل‌های امام محمد غزالی رحمه‌الله، این مغلطه‌ها از جهات مختلفی قابل شناسایی هستند، از جمله در خصوصیات روحی، روانی و حتی اجتماعی فرد. ایشان به‌طور خاص به این نکته اشاره دارند که این افراد نه تنها از حقیقت دین و اخلاق دور می‌شوند، بلکه ممکن است در نتیجۀ خود فریبی‌های‌شان، مسیرهای نادرست و غلط را در زندگی دینی و اجتماعی خود پیش بگیرند.
تحلیل طبقات مختلف جامعه و مغلطه‌های آن‌ها
امام محمد غزالی رحمه‌الله در این بخش از احیاء علوم الدین، طبقات مختلف جامعه را به‌دقت تحلیل کرده‌اند و به‌ویژه بر آن دسته از افرادی که در فریب‌های اجتماعی و علمی گرفتار آمده‌اند، تمرکز دارند. از جمله این طبقات می‌توان به علما، عباد، زهاد، امراء و اغنیاء، و اهل تصوف اشاره کرد. امام غزالی رحمه‌الله به‌طور واضح و صریح ویژگی‌های روانی و اجتماعی هر یک از این گروه‌ها را مطرح می‌کنند. ایشان به‌ویژه در مورد علما و عباد، به نقد رفتارهای فکری و علمی آنان پرداخته‌اند و بیان می‌کنند که برخی از آنان به‌جای آن‌که علم را وسیله‌ای برای اصلاح درونی خود و تقرب به خداوند قرار دهند، به‌دنبال شهرت و قدرت علمی هستند. این افراد درگیر جزئیات علمی و اختلافات نظری شده‌اند و از هدف اصلی علم، که همانا تقرب به خدا و اصلاح فردی است، غافل مانده‌اند.
نقد و تحلیل رفتار علما و عباد
امام محمد غزالی رحمه‌الله در این بخش به‌طور دقیق به نقد علما و عباد می‌پردازند و آن‌ها را از برخی اعمال و رفتارهای نادرست بر حذر می‌دارند. ایشان در بررسی علما، به آن دسته از علما اشاره می‌کنند که تنها به مباحث جزئی و اختلافات فقهی پرداخته‌اند و این توجه به جزئیات باعث شده است که آن‌ها از مسائل کلیدی‌تر و اخلاقی‌تر غفلت کنند. در همین راستا، امام غزالی رحمه‌الله از آن دسته از عباد و زهاد انتقاد می‌کنند که به‌جای توجه به اخلاق و تهذیب نفس، درگیر تمرینات جسمی یا ریاضت‌های بی‌فایده شده‌اند که تنها ظاهری از زهد و تقوا را به نمایش می‌گذارند و از عمق معنای دین دور می‌افتند.
نقد علم و فریب‌های آن
امام محمد غزالی رحمه‌الله هم‌چنین به نقد علوم دینی پرداخته‌اند و بر این نکته تأکید دارند که برخی افراد به‌جای آن‌که علم را به‌عنوان وسیله‌ای برای تقرب به خداوند و اصلاح درونی خود بکار گیرند، آن را وسیله‌ای برای فریب خود و دیگران می‌سازند. ایشان به‌ویژه در مورد علوم شرعی بیان می‌کنند که برخی افراد تصور می‌کنند که علم به‌ذات خود می‌تواند آن‌ها را به مقامات عالیه برساند، درحالی‌که هدف اصلی علم باید تقرب به خداوند و اصلاح جامعه باشد. امام محمد غزالی رحمه‌الله این پدیده را به‌طور ویژه در علوم دینی مشاهده کرده‌اند و نقد می‌کنند که برخی از این افراد به‌جای توجه به باطن و اهداف واقعی علم، درگیر جلب شهرت، اعتبار اجتماعی و جایگاه دینی می‌شوند.
نقد خود فریبی در علما و سایر گروه‌ها
ایشان هم‌چنین به خود فریبی در دیگر گروه‌ها از جمله اهل تصوف و زهاد پرداخته‌اند. امام غزالی رحمه‌الله در این بخش از کتاب خود به بررسی و تحلیل شیوه‌های فریب خوردن این افراد می‌پردازند و نشان می‌دهند که بسیاری از آنان درگیر تصورات غیرواقعی از معنویت و تقوا هستند. در این راستا، ایشان به‌ویژه به نقد اخلاقی و دینی رفتارهای ظاهری این افراد پرداخته و آن‌ها را به بررسی دقیق‌تر خود و هدف نهایی علم و عبادت دعوت می‌کنند.
تفکیک علوم دینی از علوم دنیوی
امام محمد غزالی رحمه‌الله هم‌چنین در این بخش به تفکیک علوم دینی و دنیوی پرداخته‌اند. ایشان بر این نکته تأکید دارند که در علوم دنیوی مانند پزشکی، حساب و دیگر صنایع، افراد به‌طور معمول به‌دنبال بهبود وضعیت فردی و اجتماعی خود هستند و کمتر دیده می‌شود که در این حوزه‌ها خود فریبی وجود داشته باشد. اما در علوم دینی، برخی افراد به‌جای آن‌که علم را وسیله‌ای برای اصلاح باطن و تقرب به خداوند بدانند، آن را وسیله‌ای برای جلب توجه و شهرت می‌پندارند. امام غزالی رحمه‌الله بیان می‌کنند که این پدیده باعث می‌شود که افراد از هدف اصلی علم و دین خود غافل شوند و در دام خود فریبی بیافتند. ایشان در این بخش به نقد خود فریبی‌های موجود در علوم دینی می‌پردازند و این موضوع را یک آسیب جدی برای جامعۀ اسلامی و رشد فردی مسلمانان می‌دانند.[2]
امام غزالی رحمه‌الله با این تحلیل‌های عمیق و نکته سنجانه، سعی دارند تا مردم را از این دام‌های فکری و روانی که آن‌ها را از هدف اصلی زندگی دینی‌شان دور می‌کند، آگاه سازند و آن‌ها را به استفاده صحیح از علم و عبادت، به‌عنوان ابزارهایی برای تقرب به خداوند، هدایت کنند.
نقد رفتار عباد و زهاد معاصرش و توجه به معایب پنهان آن‌ها
امام محمد غزالی رحمه‌الله با دقت و تیزبینی خاصی به نقد رفتارهای عباد، زهاد و اهل تصوف معاصر خود پرداخته‌اند. ایشان با تحلیل دقیق و جامع از زندگی این گروه‌ها به این نتیجه می‌رسند که بسیاری از این افراد درگیر لغزش‌هایی هستند که نه تنها آن‌ها را از مسیر صحیح عبادی و اخلاقی منحرف می‌کند، بلکه منجر به فریب‌خوردگی و خودفریبی عمیقی می‌شود. بسیاری از این عباد و زهاد تنها به ظاهر عبادات پایبند هستند و بدون توجه به نیت و هدف واقعی از عبادت، اعمال خود را به نمایش می‌گذارند. امام محمد غزالی رحمه‌الله با وضوح کامل به این نکته اشاره می‌کنند که این افراد در واقع گرفتار خودپرستی و ریاکاری هستند. به‌ویژه در تصوف، بسیاری از افراد به‌جای این‌که به‌دنبال کمال معنوی و قرب به خداوند باشند، به دنبال جلب توجه دیگران و نمایش روحانیت خود هستند. در نتیجه، امام محمد غزالی رحمه‌الله این گروه‌ها را به‌شدت مورد نقد قرار داده و از مسلمانان می‌خواهند که در عبادات خود تنها به ظاهر توجه نکنند، بلکه نیت صحیح و توجه به معنای عمیق عبادت را در نظر بگیرند.
انتقاد از سرمایه‌داران و رفتارهای فریبندۀ آن‌ها در حج
امام محمد غزالی رحمه‌الله هم‌چنین نقدهای مهمی بر رفتار برخی از سرمایه‌داران دارند که به‌ویژه در موضوع حج مورد توجه ایشان قرار گرفته است. این افراد به‌جای آن‌که به‌دنبال نیت صحیح و کسب رضای خداوند در سفر حج باشند، بیشتر به‌دنبال جلب توجه و نمایش ثروت خود هستند. امام غزالی رحمه‌الله در آثار خود اشاره می‌کنند که بسیاری از این سرمایه‌داران بدون هیچ نیاز واقعی به حج می‌روند، و در عین حال افرادی که در اطراف‌شان به‌شدت نیازمند و فقیر هستند، از کمک به آن‌ها غافل‌اند. این رفتار از نظر امام محمد غزالی رحمه‌الله نوعی خودفریبی و ریاکاری است. ایشان در نقد این رفتار به این نکته اشاره می‌کنند که کسانی‌که به حج می‌روند باید توجه داشته باشند که هدف از این سفر معنوی، جلب رضایت خداوند است، نه نمایش فقر و ثروت خود در برابر دیگران. امام غزالی رحمه‌الله با ذکر مثال‌های متعدد نشان می‌دهند که انجام اعمال دینی بدون نیت درست نه‌تنها بی‌ارزش است بلکه باعث از بین رفتن فضیلت عبادات نیز می‌شود.
نقد اعمال فریبنده و بی‌توجهی به مسئولیت‌های اجتماعی در عبادات
در نقد رفتارهای نادرست برخی از افراد عباد و زهاد، امام غزالی رحمه‌الله به این نکته نیز اشاره دارند که بسیاری از این افراد به عبادات بدنی همچون نماز و روزه می‌پردازند، اما از انجام وظایف اجتماعی خود غافل می‌مانند. این افراد بیشتر به اعمال ظاهری می‌پردازند که در ظاهر جذاب و زیبا به نظر می‌رسد، اما هیچ‌گونه تأثیر مثبتی در جامعه ندارند. به‌عنوان مثال، بسیاری از افراد در روزهای خاص به نماز می‌پردازند و در روزهای ماه رمضان روزه می‌گیرند، اما از کمک به فقرا و نیازمندان خودداری می‌کنند. امام غزالی رحمه‌الله در این زمینه به‌طور خاص به این نکته اشاره دارند که عباداتی که بدون توجه به مسئولیت‌های اجتماعی انجام می‌شود، در واقع نه تنها ارزش ندارند، بلکه می‌توانند باعث از بین رفتن روحانیت و معنویت فرد شوند. امام غزالی رحمه‌الله با این تحلیل‌ها به مسلمانان توصیه می‌کنند که عبادات باید با نیت خالصانه و توجه به نیازهای جامعه انجام شود و نباید تنها به ظواهر توجه کرد.
