زکات فطر، صدقه‌ای واجب است که به‌منظور کمک به نیازمندان، ایجاد شادی در دل فقرا در روزهای عید و پاک‌سازی روزه‌دار از لغو و بیهودگی‌های ماه رمضان، بر هر مسلمانی که مالک نصاب باشد، واجب گردیده است. این وجیبه دارای حکمت‌ها، شرایط و احکام ویژه‌ای است که در ادامه به‌تفصیل به آن‌ها خواهیم پرداخت، ان‌شاءالله تعالی.
الف: ریشه‌یابی واژۀ فطر
در لغت: واژۀ «فطر» اسم مصدر از عبارت «أفطر الصائم إفطاراً» به معنای افطار کردن روزه‌دار است.
زکات به «فطر» اضافه شده است، زیرا فطر علت وجوب آن است. برخی نیز آن را «فطرة» نامیده‌اند، گویی که از «فطرة» به معنای خلقت گرفته شده است.[1]
امام نووی گفته است که به مالی که پرداخت می‌شود «فطرة» گفته می‌شود. «فطرة» با کسره (فِطْرَة) فقط به این شکل تلفظ می‌شود و واژه‌ای مولَّد (ایجادشده) است، نه عربی اصیل و نه معرَّب، بلکه اصطلاحی است که فقها وضع کرده‌اند. ازاین‌رو، در اصطلاح شرعی، معنای مشخصی دارد، مانند نماز و زکات.[2]
و در اصطلاح: زکات فطر، صدقه‌ای است که به سبب افطار از رمضان واجب می‌شود.[3]
ب: حکم صدقۀ فطر
صدقۀ فطر بر هر مسلمانی که مالک نصاب باشد، واجب است.[4] دلیل وجوب آن روایتی از ابن عمر رضی‌الله‌عنهما است که فرمود: رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم زکات فطر را به اندازۀ یک صاع از خرما یا یک صاع از جو بر مردم واجب کرد.[5] همچنین فرمودند: «برای هر آزاد و برده، کوچک و بزرگ، نصف صاع گندم یا یک صاع خرما یا جو را بپردازید».[6]
هم‌چنان، کسی‌که مالک نصاب است، باید زکات فطر را برای خود و همچنین برای تمام کسانی‌که نفقۀ آنان بر عهدۀ اوست و ولایت کامل بر آنان دارد، بپردازد. منظور از ولایت این است که فرد بتواند در امور دیگران بدون رضایت آن‌ها تصرف کند. ازاین‌رو، پدر باید زکات فطر را برای فرزند صغیر، دختر کوچک و فرزند بزرگ دیوانۀ خود پرداخت کند.[1]
ج: حکمت تشریع صدقۀ فطر
حکمت تشریع زکات فطر، کمک به فقرا با بی‌نیاز ساختن آنان از درخواست در روز عید و ایجاد شادی برای آنان در این روز است، همان‌طور که مسلمانان نیز با فرا رسیدن عید خوشحال می‌شوند. همچنین زکات فطر، موجب تطهیر فرد از لغو و سخنان بیهوده‌ای می‌شود که در ماه روزه ممکن است انجام داده باشد.[2]
ابوداود از ابن عباس رضی‌الله‌عنهما روایت کرده است که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم زکات فطر را واجب کرد تا طهارت و پاکی‌ای برای روزه‌دار از لغو و سخنان ناپسند باشد و همچنین خوراکی برای مساکین. آن‌که زکات فطر را قبل از نماز عید ادا کند، زکات او پذیرفته خواهد شد، و آن‌که بعد از نماز پرداخت کند، تنها صدقه‌ای از صدقات خواهد بود.[3]
د: شرایط وجوب صدقۀ فطر
شرایط وجوب صدقۀ فطر قرار ذیل است:
۱. اسلام: زکات فطر بر مسلمان واجب است و برای کافر لازم نیست.
۲. آزادی: برای شخص آزاد صدقۀ فطر واجب است نه برای برده و مملوک.
۳. توانایی مالی: توانایی مالی یعنی داشتن نصابی که زکات بر آن واجب می‌شود، مانند طلا، نقره، چارپایان یا اموال تجاری. نصاب زکات در نقره ۲۰۰ درهم است. پس اگر کسی این مقدار را علاوه بر نیازهای اساسی خود (خوراک، پوشاک، مسکن، اسلحه، اسب) داشته باشد، زکات فطر بر او واجب خواهد شد.[4]
ه: سبب وجوب و زمان آن
دلیل آنان حدیثی از نافع، از ابن عمر رضی‌الله‌عنهما است که گفت: «رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم دستور داد زکات فطر قبل از خروج مردم برای نماز عید ادا شود.»[1]
اما اگر کسی قبل از فرا رسیدن عید هم صدقۀ فطر خود را ادا کند، از طرف او اداء می‌شود؛ حتی یک روایتی از امام ابوحنیفه است که در آن گفته شده است: پرداخت زکات فطر قبل از وقت آن، حتی تا یک یا دو سال پیش از آن، مانند زکات معمولی جایز است.[2] اما برخی حنفیه گفته‌اند که تنها پرداخت زکات فطر در ماه رمضان جایز است، و این قول در مذهب حنفی مفتی به و راجح است.[3]
و: مواد و مقدار صدقۀ فطر
صدقۀ فطر دارای موادهای مخصوص است که باید از آن‌ها پرداخته شود، آن موادها عبارت‌انداز: گندم، جو، خرما و کشمش. از گندم نصف صاع (تقریبا دو کیلوگرام)، از بقیه موادها یک صاع ( ۳ونیم کیلو گرام) به‌عنوان صدقۀ فطر برای فقرا داده می‌شود.
نکته: البته نزد احناف دادن قیمت موادهای صدقۀ فطر جایز و اولی است.
