نویسنده: ابورائف
نقش مسلمانان در شکل‌گیری و توسعۀ علوم
بخش سی‌ویکم
امام ثابت بن قرة
امام «ابوالحسن ثابت بن قرة بن عرفان الحرانی الصابی»، اهل «حران» بود که در بین دو رود دجله و فرات قرار دارد. ثابت بن قرة بین سال‌های ۲۲۱ تا ۲۸۸ هجری زندگی می‌کرد. او فرزندان و نوه‌هایی دانشمند داشت، از جمله «سنان بن ثابت» و «ابراهیم بن سنان»، بزرگ‌ترین نوه‌اش محمد بن جابر بن سنان بود که به «البتانی» معروف است و یکی از بزرگ‌ترین دانشمندان علم فیزیک و اخترشناسی به شمار می‌آید.
ثابت بن قرة به علوم مختلفی از جمله ریاضیات، طب، فیزیک و فلسفه شهرت داشت و به زبان عربی و بسیاری از زبان‌های دیگر مانند سریانی، یونانی و عبری مسلط بود. او اولین کسی بود که آثار بطلیموس مانند «المجسطی» و «کتاب جغرافیای عالم» را به عربی ترجمه کرد. هم‌چنین آثار «اقلیدس»، «ارشمیدس» و «آپولونیوس» را در زمینۀ هندسه ترجمه کرد. ثابت بن قرة در ریاضیات و فیزیک نیز آثار عظیمی تألیف کرد که در تمامی کشورهای عربی و اسلامی در شرق و غرب جهان مورد استفاده قرار گرفت.[1]
مؤرخین علوم بر این عقیده‌اند که ثابت بن قرة پایه‌گذار علم حساب «دیفرانسیل» و «انتگرال» بود، چرا که او حجم جسمی که از چرخش ناحیۀ محدود میان دو منحنی تشکیل می‌شود را محاسبه کرد. حساب دیفرانسیل و انتگرال از علوم ریاضی است که کمک زیادی به حل مسائل پیچیده و دشوار در علوم طبیعی و کاربردی کرده است. ثابت بن قرة نظریۀ «مثلث قائم الزاویه» را که می‌گوید مساحت مربع ساخته‌شده روی وتر مثلث برابر با مجموع مساحت دو مربع ساخته‌شده روی دو ضلع دیگر است، نه تنها برای مثلث‌های قائم الزاویه، بلکه برای هر مثلثی با زاویۀ حاده، منفرجه یا قائمه تعمیم داد. او فقط به مربع ساخته‌شده روی وتر اکتفا نکرد، بلکه از مستطیل و متوازی‌الاضلاع نیز به‌جای مربع استفاده کرد (یعنی ثابت بن قرة این نظریه را از تمام جوانب بررسی کرد که دقیقاً همان روش مدرن است).[2]
ثابت بن قرة قوانینی برای اعداد متحاب (اعدادی که خاصیت‌های جالب ریاضی دارند) ابداع کرد که نقش مهمی در جادوگری، نجوم و پیش‌بینی‌های نجومی داشتند. هم‌چنین او به‌طور ویژه به مربعات جادویی علاقه داشت، چرا که آن‌ها مانند معماهای کلمات متقاطع امروزی بودند که اکنون در روزنامه‌ها و مجلات برای سرگرمی و تفریح مورد توجه قرار دارند.[3]
خلیفۀ عباسی معتضد بالله بسیار علاقه‌مند به نشست با دانشمندان و افراد با استعداد و توانمندی‌ها بود، و در حل مشکلات آن‌ها مشارکت فعالی داشت. او شب‌ها تا دیر وقت بیدار می‌ماند و به بحث‌های آن‌ها در مورد نوآوری‌ها گوش می‌داد و برای آن‌ها هدایا و جوایز زیادی می‌داد.
معتضد بالله به ثابت بن قرة احترام می‌گذاشت و او را «ابوالحسن» می‌نامید، با این که ثابت بن قرة فرزندی به نام حسن نداشت، بلکه دو پسر به نام‌های سنان و ابراهیم داشت. ثابت بن قرة در قرن سوم هجری (نهم میلادی) هم‌چنان با این لقب خطاب می‌شد.
شهرت ثابت بن قرة در میان معاصرانش از دانشمندان عرب و مسلمان به حدی رسید که او را «مهندس العرب» لقب دادند. علاوه بر این، او در زمینه‌های پزشکی و داروسازی نیز شناخته شد و کتاب‌هایی در مورد بیماری‌های کلیه و مثانه و داروها نوشت که نشان‌دهندۀ وسعت و عمق دانش او بود.[4]
متأسفانه، دانشمندان اروپا و آمریکا خدماتی که ابن قرة به تمدن بشری ارائه داده است را نادیده گرفته‌اند. برخی از آن‌ها حتی به‌طور کامل باور دارند که عقل عربی نمی‌تواند پایه‌گذار نظریه‌هایی مانند نظریه‌های گالیله، گاوس، نیوتن، اویلر، فرادی و دیگران باشد. این مسئله به سادگی اتفاقی نبوده است، بلکه به دو دلیل مهم برمی‌گردد:
اول اینکه غربیان به طرز عمدی و ناعادلانه‌ای از میراث علمی و فرهنگی عربی و اسلامی غفلت کرده‌اند.
دوم اینکه خود عرب‌ها نیز از میراث علمی خود غافل شده‌اند، که این امر به غربیان این فرصت را داده است که چنین باوری را شکل دهند.[5]
ادامه دارد…
[1] . تاریخ العلوم عندالعرب، ص: ۲۲۹.
[2] . روائع الحضارة العربیة والإسلامیة فی العلوم، ص: ۱۱۶.
[3]. تاریخ العلوم عندالعرب، ص: ۲۲۹.
[4]. روائع الحضارة العربیة والإسلامیة فی العلوم، ص: ۱۱۸.
[5]. همان منبع، ص: ۱۱۹.
