شب قدر، یکی از فرصت‌های ویژه برای بهره‌گیری از رحمت و فضل الهی است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»[1] «شب قدر بهتر از هزار ماه است.»
یعنی کسی‌که در این شب چند رکعت نماز بخواند، گویا ثواب بیش از ۸۳ سال عبادت را کسب کرده است. اگر فردی یک جزء قرآن تلاوت کند، ثواب آن برابر با تلاوت هزار ماه خواهد بود. هم‌چنین، اجر و پاداش سایر اعمال نیک مانند صدقه، احسان، ذکر، دعا و استغفار در این شب، با هزار ماه برابر می‌شود.
سفیان ثوری گفت: از مجاهد به من رسیده است که «شب قدر بهتر از هزار ماه است.» او گفت: «عمل آن، روزه و قیامش بهتر از هزار ماه است.»[2]
از برکات این شب آن است که قرآن عظیم در آن نازل شد. خداوند عزوجل فرمود: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ»[3] یعنی: «ما آن را در شبی مبارک نازل کردیم، بی‌گمان ما هشداردهنده‌ایم.»
ریشه‌یابی واژۀ «قدر»
لفظ «قدر» در ترکیب «لیلة القدر» از نظر ریشه‌شناسی از مادۀ (ق-د-ر) در زبان عربی گرفته شده است. این واژه دارای معانی مختلفی است که هرکدام می‌توانند در تفسیر شب قدر نقشی داشته باشند:
۱. تقدیر و اندازه‌گیری: یکی از معانی اصلی «قدر» تعیین و اندازه‌گیری است. در این معنا، شب قدر، شبی است که در آن تقدیرات یک‌سالۀ مخلوقات از سوی خداوند تعیین می‌شود. چنان‌که در قرآن کریم آمده است: «فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ»[4] «در آن شب، هر کارِ استوار (و مقدّر) فیصله می‌یابد.»
۲. شرافت و منزلت: «قدر» هم‌چنین به معنای مقام و ارزش بالا است. بر این اساس، شب قدر به این دلیل نام‌گذاری شده که شبی بسیار ارزشمند و گرامی در نزد خداوند است و از هزار ماه برتر است، چنان‌که در سورۀ قدر بیان شده است: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ»[5] «شب قدر بهتر از هزار ماه است.»
۳. تنگی و محدودیت: از دیگر معانی «قدر»، تنگی و مضیقه است. این معنا نیز به شب قدر مرتبط است، زیرا در این شب ملائکه و جبرئیل علیهم‌السلام به زمین فرود می‌آیند و زمین از فرط نزول رحمت و حضور فرشتگان پر می‌شود، چنان‌که خداوند متعال می‌فرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ»[6] «در آن شب فرشتگان و روح (جبرئیل) به فرمان پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری فرود می‌آیند.»
چگونگی بزرگداشت و بهره‌گیری از شب قدر
خداوند متعال، شب قدر را به‌عنوان تحفه‌ای ارزشمند و ویژه برای بندگان خود مقرر فرموده است، تا آنان در مدتی کوتاه، پاداشی عظیم کسب کرده و به پروردگار خویش نزدیک‌تر شوند.
اما چگونه می‌توان از این فرصت گران‌بها بهره‌مند شد؟ بهترین اعمال در این شب، اقامۀ نماز، قیام در پیشگاه پروردگار جهانیان، تلاوت قرآن، دعا، صدقه، اعتکاف، ذکر، تسبیح، استغفار، عفو و گذشت است.
با انجام این عبادات، می‌توان از فیوضات شب قدر بهره‌مند شد و در زمرۀ کسانی قرار گرفت که مشمول رحمت و مغفرت الهی هستند.
از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم ثابت شده است که فرمودند: «کسی‌که شب قدر را از روی ایمان و امید به پاداش الهی به عبادت بپردازد، گناهان گذشته‌اش بخشیده می‌شود.»[7]
و قیام این شب، همان تهجد و نماز خواندن در آن است. پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به عایشه رضی‌الله‌عنها دستور دادند که در این شب دعا کند. سفیان رحمه‌الله گفت: «دعا در این شب نزد من محبوب‌تر از نماز است.» اگر کسی قرآن بخواند و دعا کند و از خداوند درخواست داشته باشد، ممکن است که اجابت شود.
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم در شب‌های رمضان تهجد می‌خواندند و با ترتیل قرآن تلاوت می‌کردند، و هرگاه به آیه‌ای از رحمت می‌رسیدند، از خدا درخواست می‌کردند و هرگاه به آیه‌ای از عذاب می‌رسیدند، از آن به خدا پناه می‌بردند. ایشان نماز، قرائت، دعا و تفکر را با هم جمع می‌کردند که این، کامل‌ترین و برترین اعمال در شب‌های دهۀ آخر (با شمول شب قدر) و غیر آن است.
شعبی رحمه‌الله دربارۀ شب قدر گفت: «شب آن مانند روزش روشن است.» شافعی رحمه‌الله گفت: «دوست دارم که تلاش انسان در روز آن، مانند تلاشش در شب باشد.» [8]
در شب قدر بیشتر به دعای «اللهم انک عفو تحب العفو فاعف عنی» اهتمام شود، زیرا دعای جامع و شامل است. عایشه رضی‌الله‌عنها پرسید: «ای رسول خدا، اگر شب قدر را دریافتم، چه بگویم؟» پیامبر فرمودند: «بگو: اللهم إنك عفو تحب العفو فاعف عني» یعنی «خدایا، تو بخشاینده‌ای و بخشش را دوست داری، پس مرا ببخش.»[9]
