«لَيْسَ الشَّدِيدُ بِالصُّرْعَةِ، إِنَّمَا الشَّدِيدُ الَّذِي يَمْلِكُ نَفْسَهُ عِنْد الغَضَبِ». «شخص با قدرت و زورمند آن نیست که دیگری را بر زمین افکند، بلکه با قدرت و زورمند کسی است که به هنگام خشم و عصبانیت بر نفس خود مسلط گردد و آنرا کنترل کند.»[1]
چکیده
اصل غضب، که خالق انسان در وجود انسان به ودیعت نهاده، بسيار مستحسن است وليکن انسان باید خود را کنترل نماید که از حق خارج نشود. خشم نيرویی است دفاعی که برای دفاع از خود و پاسداری از حق در نهاد انسان گذارده شده، ولی چون از محور اصلی خویش خارج گردد، تبدیل به یکی از رذائل بزرگ می‌شود و رذائل مهم دیگری را با خود به همراه می‌آورد. شاعران و ذوقمندان شبیه و مانند برخی از صفت‌ها و حالت‌ها و غرایز آدمی را در طبیعت جستجو کرده‌اند، اندوهگینی را در انسان به خزان یا غروب، کرامت و بخشندگی را به ابر زایا و باران تشبیه کرده‌اند، خشم نیز از غرایزی است که آنرا به طوفان دمنده یا رعد طوفنده و برق جهنده و آتشفشان خروشنده تشبیه نموده‌اند.
مقدمه
بیشک همۀ ما در طول زندگی گاهی عصبانی شدیم یا با افراد خشمگین برخورد کردیم. عصبانی شدن احساسی است که به جای سرکوب کردن باید به فکر کنترل کردنش باشیم. خشم احساسیست که حامل پیامی نسبت به محیط اطراف ماست. البته اگر واکنش ما نسبت به این پیام از شدت بسیاری برخوردار باشد هیچ‌گاه این پیام، به مخاطب پیام نخواهد رسید.
لازم است بدانیم که خشم یکی از نیازهای حیاتی وجود انسان و نعمتی الهی است؛ چون بدون آن هیچ‌کس نمی‌تواند خطری را از خود دفع کند یا با هیچ دشمنی مقابله کند. بنابراین ریشه‌کن کردن این نیرو از وجود انسان نه ممکن است و نه لازم. تنها وظیفۀ ما این است که آنرا مهار کنیم و بدانیم که این مسئله، عاملی از طرف خداوند برای آزمایش انسان است. آنچه خدا را راضی می‌کند این است که خشم در اختیار انسان باشد نه انسان در اختیار او، چون خشم یک واکنش احساسی ناخواسته، در برخورد با تهدیدی حقیقی یا خیالی است و هرچه تهدید بزرگتر باشد، میزان برانگیختگی بیشتر می‌شود و در نتیجه انگیزه از میان برداشتن آن افزایش می‌یابد.
خشم و غضب اگر در مقابل یک تهدید واقعی باشد، امری بسیار مطلوب و ستودنی است؛ چرا‌که انسان، همواره با بهره‌گیری از قوۀ غضبیه خویش، می‌تواند در مقابله با تهدیدها، مقاومت و ایستادگی نماید؛ ولی اگر به‌خاطر یک تهدید کوچک، برانگیختگی خیلی شدید صورت گیرد، نمی‌توان آنرا عملی منطقی و صحیح خواند؛ بلکه به عنوان یک اختلال از آن یاد می‌شود؛ بنابراین خشم در سه زمان غیر منطقی و بی‌جا می‌باشد:
۱. ممکن است بدون دلیل منطقی، عصبانی شوید؛
۲. شدت خشم با حادثه‌ای که اتفاق افتاده، تناسب نداشته باشد؛
۳. اقدامی که بعد از خشم صورت می‌گیرد، متناسب با تهدید نباشد.
البته چنین واکنش‌هایی علل مختلفی دارد که می‌توان گفت: گاه دلایل ارگانیک، باعث این پدیده می‌شود؛ مثلا: برداشتن زخم و جراحت، بیماری، تحت تاثیر دارو بودن و یا مشکلات ژنتیکی که در این صورت سیستم عصبی نمی‌تواند کارش را به درستی انجام دهد؛ اما غیر از این موارد، هرگاه واکنش احساسی متناسب با حادثه نباشد، ناشی از خطای اندیشه می‌باشد و فرضیه‌های ناصوابی که ذهن در هنگام بروز حوادث از خود می‌سازد، سبب ایجاد خشم و غضب خواهد شد.
خشم چیست؟
در تعریف خشم آمده است: «هیجان و حرکت خاصی است از روح انسان به منظور غلبه و شکست فرد مقابل.» به عبارت دیگر، خشم حالت ایستادگی و تعرض موجود زنده است به هنگام روبرو شدن با انگیزه یا عاملی که منافع و مصالحش را تهدید می‌کند. با بیانی روشن‌تر، خشم واکنش هر موجود زنده است در برابر رویدادهایی که از خواسته‌های او جلو می‌گیرد.
به‌طور خلاصه، خشم وضعیتی روانی است که در گستره‌ی آزردگی اندک تا غضب شدید می‌گنجد. معلول‌های فیزیکی خشم شامل تند شدن ضربان قلب، افزایش فشار خون و میزان آدرنالین در خون است. از دید عده‌ای، خشم بخشی از واکنش مغز به بیمناکی‌اش از درد است. هنگامی که شخص آگاهانه تصمیم به اقدام می‌گیرد تا بلافاصله رفتار تهدیدکننده نیروی بیرونی دیگری را متوقف کند، خشم احساس غالب (رفتاری، ذهنی و کالبدشناختی) در وی می‌شود.
نمودهای خارجی خشم را در حالات چهره و بدن، واکنش‌های کالبدشناختی و گاه رفتارهای تهاجمی در ملأعام می‌توان یافت. مثلاً جانوران و آدمیان بانگ‌های درشت برمی‌آورند، می‌کوشند که بزرگتر جلوه کنند، دندان می‌نمایند و خیره می‌شوند.
خشم الگویی رفتاری است که برای هشدار دادن به تعرض‌کنندگان طراحی شده است تا از رفتار تهدیدکننده‌شان دست بکشند. درگیری فیزیکی، بدون ابراز پیشاپیش خشم توسط یکی از طرف‌های درگیر، خیلی به ندرت رخ می‌دهد. بعضی‌ها به این باورند که خشم یکی از خواص نفس بوده که در اثر عمل یا حالت غیرپسندیده از باطن خروج کرده و حالت زنده‌جانان را متغیر ساخته و حتی با عکس‌العمل خطرناک می‌شود. کسانی که خشم خود را می‌توانند کنترل کنند، عمل بدی از آن‌ها سر نمی‌زند که این عمل بسیار مشکل بوده و ظرف بزرگی می‌خواهد.[2]
