امر به معروف و نهی از منکر (بخش بیست‌وپنجم)

نویسنده: ابو عرفان

امر به معروف و نهی از منکر (بخش بیست‌وپنجم)

صفات آمر به معروف و ناهی از منکر

2. علم

دومین صفت از صفات آمر به معروف و ناهی از منکر، صفت علم و دانش است؛ زیرا کسی که مسئولیت امر به معروف و نهی از منکر را به عهده می‌گیرد، قبل از همه باید به زینت علم آراسته باشد و دعوتش را با نور علم و در روشنی دانش و دانایی پیش ببرد؛ ازاین‌رو، مسلمان باید مسائل امر به معروف و نهی از منکر را در سطح بالا و با جزئیات بداند و تا بتواند به‌درستی به وظیفه‌اش عمل کند، در غیر این صورت ممکن است به‌جای نهی از منکر، کار حرامی مرتکب شود یا چه‌بسا می‌خواهد امر به معروف کند ولی جایی را که در نظر دارد، مکان صحیح امر به معروف نیست و یا زمان مناسبی برای دعوتش نیست، بلکه ممکن است به امر به معروف، خود مرتکب منکری بشود.

سعدی رحمه‌الله سروده است:

ای که دانش به مردم آموزی                    آنچه گویی به خلق خود بنوش

خویشتن را علاج می‌نکنی                      باری از عیب دیگران خاموش

مولانا جلال‌الدین بلخی نیز در باب علم و دانش و اهمیت آن فرموده است:

چون ز سینه آب دانش جوش کرد             نه شود گنده نه دیرینه نه زرد

ای بسا عالم ز دانش بی‌نصیب                 حافظ علمست آنکس نه حبیب

بنابراین، دانستن مسائل مربوط به امر به معروف و نهی از منکر و دانش احکام و شرایط و تفصیلات آن برای آمران به معروف و ناهیان از منکر لازم و ضروری است؛ چراکه اگر انسانی در مکانی به دنبال آب باشد و چشمه آب در طرف شمالش واقع شده و او هراندازه به‌سوی جنوب برود و به‌سرعت خود نیز بیفزاید، از چشمه دورتر می‌شود.
در شریعت اسلامی و در دین مقدس اسلام، یکی از شرایط امر به معروف و نهی از منکر، دانش آمر و ناهی است که باید بدانند امر یا چیزی را که می‌خواهند از آن نهی کنند، منکر است و نیز باید بدانند به امری که دیگران را رهنمود و نموده و دستور می‌دهند معروف است؛ زیرا اسلام همه واجبات را به‌عنوان معروف و همه محرمات را به‌عنوان منکرات مطرح کرده است و به همین دلیل است که شخص آمر به معروف و ناهی از منکر باید از واجبات و محرمات شناخت لازم و کامل داشته باشد تا بتواند به‌خوبی وظیفه‌اش را در این زمینه انجام دهد.

در اسلام موضوع خاصی که در این باب مدنظر است، کیفیت یا نحوه آگاهی و دانش فرد دعوتگر از مضامین دعوت است که در این بخش توجه به دو اصل لازمی است:

1. جهل موضوعی: فردی نمی‌داند غذا یا خوردنی که می‌خورد پاک یا نجس است، اما بر اساس قرائنی که نزد خود دارد و ازآنجایی‌که می‌داند در اصل پاک بوده است و بنا بر همان نوع نگرش آن را میل می‌کند و نمی‌داند که نجس و حرام است و درصورتی‌که نجاستی را در آن ببیند، می‌داند کثیف است و از آن پرهیز می‌کند.

2. جهل حکمی: شخصی بی‌آنکه بداند حکم خوردن بیضه/خصیه‌های حیوانات حلال‌گوشت چیست، آن‌ها را می‌پزد و می‌خورد و در این مثال اصلاً حکم تناول آن‌ها را نمی‌داند و به گمان اینکه همانند سایر اعضای بدن حیوان حلال است، آن را می‌خورد.

نکته اصلی که بین دو مثال فوق فرق قائل می‌شود این است که در صورت اولی حکم نجاست را می‌داند، اما بر اساس بی‌اطلاعی یا ندیدن اثر نجاست، نمی‌داند که نجس شده است اما در صورت دوم کیف و کان موضوع را می‌داند اما حکم شرعی آن را نمی‌داند؛ بنابراین، در هر دو صورت او مرتکب خطا و اشتباه می‌شود و در هر دو صورت امر به معروف و نهی از منکر بر اطرافیان وی لازم و ضروری است که او را از نجس بودن غذا در صورت اول و مکروه تحریمی بودن خوردن بیضه‌ها در صورت دوم مطلع و آگاه سازند تا مرتکب منکر نگردد؛ زیرا جهالت و نادانی درهرصورت برای انسان عیب بوده و در اسلام بسیار نکوهش شده است و برعکس آن علما و دانشمندان همواره ستوده و تعریف و تمجید شده‌اند؛ چنانکه الله تعالی در مورد علم و دانش و مقام و منزلت اهل آن می‌فرماید: ﴿يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا ‌الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾ [مجادله: ۱۱]؛ ترجمه: «الله مقام [و درجات] کسانی از شما را که ایمان آورده‌اند و کسانی را که علم داده شده‌اند، بالا می‌برد و الله به آنچه می‌کنید، آگاه است.»

امام بخاری رحمه‌الله تعالی نیز در کتاب ارزشمند صحیح بخاری باب مستقلی در مورد علم و علما و فضیلت و یادگیری آن اختصاص داده و تفاصیل و مطالب سودمندی را در آن باب پیرامون علم و دانش ذکر کرده است که این خودش نیز دلیل محکمی بر مقام و جایگاه علم در زندگی انسانی است و حالا با تأکید باید عرض کرد که نقش علم در تأثیر گزاری و مفیدیت دعوت و امر به معروف و نهی از منکر، بی‌شک نقش غیرقابل انکاری است که هیچ، بلکه در پیشبرد این مسئولیت عظیم و سترگ، نقش بسزا و کلیدی دارد و ازآنجایی‌که کلید ورود به اسلام کلمه توحید است و هدف اساسی و مهم‌ترین مقصد تمامی دعوتگران نیز از دعوت و ارشاد همان خداشناسی است ﴿فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ﴾ [محمد: ۱۹]؛ ترجمه: «پس بدان که همانا هیچ معبودی نیست جز الله تعالی.»

به همین ترتیب علما و دانشمندان اسلامی نیز از مقام والایی نزد الله تبارک و تعالی برخوردار اند و الله تعالی در آیات مختلفی در مورد مقام و جایگاه بلندشان فرموده است: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾ [فاطر: ۲۸]؛ ترجمه: «جز این نیست که از میان بندگان الله، دانایان از او می‌ترسند.»

﴿وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ﴾ [عنكبوت: ۴۳]؛ ترجمه: «و جز دانایان، آن‌ها را درنمی‌یابند.»

﴿وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ﴾ [ملك: ۱۰]؛ ترجمه: «و گویند: اگر ما می‌شنیدیم یا تعقل می‌کردیم، در [زمره] دوزخیان نبودیم.»

﴿هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾ [زمر: ۹]؛ ترجمه: «بگو: آیا کسانی که می‌دانند و کسانی که نمی‌دانند یکسان هستند؟! تنها خردمندان پند می‌پذیرند.»

حضرت رسول‌‌الله (صلی الله علیه وسلم) که شارع دوم اسلام و مفسر و بیان‌کننده فرامین و احکام الله تعالی به انسان است، نیز در مورد علم و دانش و ارزش معنوی آن برای انسان‌ها فرموده است:

«مَن يُرِدِ اللَّهُ بِهِ خَيْرًا يُفَقِّهْهُ فِي الدِّينِ، وَإِنَّمَا الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ»؛ ترجمه: «کسی که الله تعالی به او اراده خیر بکند، او را فقیه [و عالم] در دین می‌گرداند و همانا علم به تعلم به دست می‌آید.»

حکیم فردوسی نیز درباره علم و جایگاه آن سروده است:

به دانش گرای و بدو شو بلند                    چو خواهی که از بد نیابی گزند

ز دانش در بی‌نیازی بجوی                      و گر چند سختیت آید به روی

ز نادان بنالد دل سنگ و کوه                      ازیرا ندارد بر کس شکوه

توانا بود هر که دانا بود                          ز دانش دل پیر برنا بود

بنابراین، نقش علم بر تأثیر گزاری امر به معروف و نهی از منکر، غیرقابل‌انکار است و هرگز دعوتگرانی که با دانش و دانایی دعوت می‌دهند با آنانی که علم و دانشی ندارند و چه‌بسا ممکن است خودشان مرتکب خطا و منکر شوند، مساوی و یکسان نیستند و دعوتگری می‌تواند موفق‌تر عمل کند که با سلاح علم و دانش مسلح بوده و دانایی را چراغ راهش قرار داده و در پرتو انوار علم، در پی ارشاد و امر و نهی مردمان گام بردارد.

ادامه دارد…