تحصیلات، نقش و خدمات علمی امام حسن بصری رحمه‌الله در جامعه
امام حسن بصری رحمه‌الله تعالی، متکلم، مفسر، محدث، واعظ، فقیه و یکی از هشت زاهد معروف قرن اول و دوم هجری است گرچه برخی ایشان را جزو شش زاهد برتر دو قرن نخست اسلام معرفی کرده‌اند.
بسیاری از معاصران و دانشمندان سده‌های نخست، امام حسن بصری رحمه‌الله را با القابی چون «امام التابعین، سید التابعین و شیخ الاسلام[1]» و برخی او را «سید زهاد و عباد و علما و فصحا[2]» گفته‌اند و برخی دیگر، «عظیم القدر و عالم با عمل[3]» گفته و بعضی ایشان را «از بزرگان اهل ورع[4]» معرفی کرده‌اند به حدی که خیرالدین زرکلی از امام محمد غزالی رحمه‌الله روایت می‌کند و می‌گوید: «کان الحسن البصری أشبه النّاس کلاماً بکلام الأنبیاء و أقربهم هدیاً من الصحابة و کان غایة في الفصاحة[5]»؛ «از بین مردم، صحبت‌های حسن بصری رحمه‌الله بیشترین شباهت را با سخنان انبیا علیهم‌السلام داشت و نزدیک‌ترین فردی که به هدایت صحابه کرام مزین بود هست و در اوج فصاحت قرار داشت.»
برخی از نویسندگان و مورخان یاد کرده‌اند که مادر ایشان «خیره» به زنان قرآن می‌آموخت و برای آنان وعظ می‌کرد؛ به همین دلیل او را از راویان موثق حدیث دانسته‌اند که از دو همسر پیامبرﷺ، امّ سلمه و عایشه رضی‌الله‌عنهما حدیث روایت می‌کرد و دو پسرش، حسن و سعید و دیگران از او روایت می‌کردند و علمای بزرگ اهل سنّت نیز احادیث او را نقل کرده‌اند و او به تعلیم فرزند خود اهتمام جدّی داشت و حسن در اشتغال به قصه‌گویی و وعظ از مادر خود متأثر بود[6] و امام حسن بصری از کودکی در دامن چنین مادری پرورش یافت که او نخستین معلم و استاد پسرش بود و با اطمینان کامل می‌توان ادعا کرد که امام حسن بصری رحمه‌الله دروس خویش از خانه و در خانواده خویش نزد مادرش و امهات المؤمنین آغاز کرده و به همین ترتیب «حسن در دوازده‌سالگی یا چهارده‌سالگی قرآن را از بر کرد و گفته‌اند هر سوره‌ای را که می‌آموخت شأن نزول و تأویل آن را نیز فرامی‌گرفت[7]» و پله‌های دانش و علم را یکی پی دیگری می‌پیمود و برای رشد و ترقی خود همواره گام‌های ارزنده و بلندی برداشته و مسیرهای عریض و طویلی را طی کرده و مشقت‌های فراوانی را در این راهگذر تحمل و برداشت کرده‌اند.
امام حسن بصری رحمه‌الله استادان بسیاری داشتند که برجسته‌ترین آنان انس بن مالک، جابر بن عبدالله انصاری، حُذَیفه یمانی، عبدالله ابن عباس، حِطّان بن عبدالله، عمران بن حُصَین و اَحنَف بن قیس رضی‌الله‌عنهم بودند[8]. همچنین در ادامه ابن سعد رحمه‌الله نقل کرده است که علاوه بر این، او (امام حسن بصری رحمه‌الله) از حضرات ابوهُرَیرَه و سَمُرَة بن جُندَب رضی‌الله‌عنهما نیز حدیث فراگرفته است؛ اما خود ابن سعد در ادامه از برخی افراد اقوالی نقل کرده است مبنی بر عدم سماع امام حسن بصری رحمه‌الله تعالی از حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه است[9].
علامه ذهبی رحمه‌الله روایت زیبایی از استادان امام حسن بصری رحمه‌الله داشته و حضرات عثمان بن عفان، انس بن مالک، جندب بن عبدالله بجلی، عبدالرحمن بن سمره، سمره بن جندب فزاری، عبدالله بن عباس، عمران بن حصین، مغیره بن شعبه، نعمان بن بشیر، عبدالله ابن عمر، جابر، عمرو بن ثعلب، عبدالله بن عمرو، معقل بن یسار، ابوهریره، اسود بن سریع، ابوبکره نفیع بن حارث ثقفی، احنف بن قیس تمیمی، مطرف بن عبدالله شخیر بصری و مادرش ام الحسن خیره رضی‌الله‌عنهم اجمعین را از جمله استادان امام حسن بصری رحمه‌الله تعالی نام برده است[10].
امام حسن بصری در علوم تفسیر، علاوه بر تفسیر قرآن به قرآن، در تفسیر نصوص قرآنی و توضیح احکام آن، همواره از احادیث نبوی و اقوال صحابه، از جمله ابن عباس و ابن مسعود و بسیاری از اصحاب دیگر رضی‌الله‌عنهم و تابعین رحمهم‌الله بهره می‌برد. از منابع دیگر تفسیری او اسرائیلیات و اقوال اهل کتاب و منقولات کسانی همچون کعب احبار، وهْب بن منبِّه و عبداللّه بن سلام بود و بسیاری از اقوال او در تفاسیری چون تفسیر طبری و تفسیر ابن کثیر که از تفاسیر معتبر جهان اسلام هستند، موجود و مذکور است و در باب تصوف و عرفان و تزکیه و احسان نیز اقوال و نظرات ارزشمندی دارد که در کتاب‌های «حلیة الاولیاء اثر ابونعیم اصفهانی» و در «إحیاء علوم الدین امام غزالی» و «الرسالة القشیریة شیخ قشیری» نقل شده‌اند که برای تفصیل بیشتر می‌شود به کتاب «حسن بصری» اثر فاخر «محمد عبدالرحیم» رجوع کرد؛چراکه تمامی ابعاد مختلف زندگی و جایگاه علمی این امام بزرگ و این شخصیت والامقام، در تاریخ و تمدن اسلامی ضبط و ثبت است.
توجه و عنایت به عقل، به ابعاد قرآن و لایه‌های باطنی آن و اهتمام به تأویل، در مکتب قرآن‌شناسی حسن جایگاهی بلندی دارد؛ زیرا امام حسن بصری طبق روایت اکثر منابع اسلامی، با دریافتن سه صد تن از صحابه رسول خداﷺ و ملاقات با هفتاد نفر از کسانی که در غزوه بدر حضور داشتند و با فراگیری بسیاری از احادیث از آنان و روایت‌شان برای دیگران، به جایگاهی رسیده بود که در حوزه عقلانیت صاحب‌نظر و دارای رأی و دیدگاه بود و علاوه بر این، «از فقیهان بزرگ و مفتیان مؤثر نیز بود[11]» که در بطن جامعه به فقاهت و فتوا نیز شهرت داشت.
از جمله کتاب‌های متعددی که به نقل آرای فقهی منسوب به امام حسن بصری رحمه‌الله اختصاص یافته، می‌توان «فقه الحسن البصری / قاضی ابوعبدالله محمد بن مُفَرِّج قرطبی» دوره هفت‌جلدی و «موسوعة فقه الحسن البصری / محمد رواس قلعه‌جی» دوره دو جلدی و بسیاری از آثار دیگر که به نقل نظرات و اندیشه‌های امام بصری پرداخته و دیدگاه‌های علمی، فقهی، تفسیری و در بخش عبادات و زهد و ورع ایشان را روایت کرده‌اند.
در اوان ظهور فتنه معتزله و برخی از فرق باطله دیگر که اوضاع جامعه اسلامی را تا حدودی آشفته و نابسامان کرده بودند، امام حسن بصری رحمه‌الله برای مقابله با انواع فسادی که نتیجه پنداشت‌ها و دعوت‌های گروه‌های منحرف بود، به وعظ پرداخت و چون خود به آنچه می‌گفت عمل می‌کرد، وعظ او نیز بر مخاطبان اثر می‌گذاشت[12] و نقش او در حفظ فرهنگ و تمدن و همچنین کیان اسلامی در جامعه اسلامی، نقش کلیدی بود که با مواعظ و نصایح خود در موضوعات گوناگون، اجازه نمی‌داد انحرافات دینی و فکری به‌عنوان فکر و اندیشه و باور اسلامی در جامعه جا بیفتند؛ تا جایی که «گاهی از مکارم اخلاق و آداب حسنه، گاهی از تقوا و پرهیزکاری و گاهی از فرجامِ بدِ حکام و ثروتمندانی که به مردم ستم می‌کنند و حقوق خلق را پایمال می‌نمایند، سخن می‌گفت[13]».
بنابراین، می‌توان در مورد امام حسن بصری رحمه‌الله نوشت که وی علم و دانش را از بهترین‌های عصر و زمان خویش و از شخصیت‌های بارز جهان اسلام که برخی صحابه و بعضی تابعی بودند، آموخته است که قطعاً این معلمان وارسته و شایسته او، نقش بسزایی در ساختار شخصیت علمی، اصلاحی، تربیتی، فکری، عقیدتی و دینی امام داشته‌اند که امروزه جهان اسلام در بسیاری از بخش‌ها، از دانش و داشته‌های علمی و دینی امام حسن بصری رحمه‌الله تعالی بهره می‌برد؛ زیرا مراکز و منابعی که ایشان از آن‌ها علم و دانش آموخته بودند، جزو خیر القرون و شخصیت‌هایی که از آنان کسب فیض کرده بودند، بهترین‌های زمانه و نزدیک‌ترین افراد به عصر نبوت و حتی شاگردان مکتب رسول‌اللهﷺ بودند که مستقیم یا با کمترین واسطه علم و دانش را از خوان نبوت یاد گرفته و به نسل‌های بعدی از جمله امام حسن بصری رحمه‌الله می‌آموختند که قطعاً این آموزش، هم صوری و هم عملی بوده است که توانسته است از یک فرزند یتیم، چنین شخصیت سرشناسی به جامعه تقدیم کند که بدون شک این آموزش مبتنی بر درایت و روایت، در ساختار شخصیت این امام بزرگ تأثیرات وافری نهاد که بعدها علاوه بر مواعظ بر منابر، نصایح در بطن جامعه، امام «حسن رحمه‌الله در مسجد بصره حلقه درسی داشت که در آن به گفتگو درباره دانش‌های گوناگون -از جمله حدیث، فقه، عقاید و علوم قرآنی- می‌پرداخت و گاهی به پرسش درباره بعضی از مفاهیم تصوف پاسخ می‌داد. در خانه او نیز مجلس مخصوصی برگزار می‌شد و در آنجا جز در باب مفاهیم زهد، عبادت و معارف باطنی سخنی به میان نمی‌آمد[14]» و البته نباید چشم بست از اینکه امام حسن بصری رحمه‌الله در طفولیت در خاندان نبوت هم حضور داشته و از امهات المؤمنین در سنین صغر، مباحث زیادی را فراگرفته بود چه‌بسا همین برکت خاندان نبوت باعث ساختار چنین شخصیت در او گشته است که قطعاً بی‌تأثیر نبوده است و به گزارش ابوطالب مکّی «افرادی مثل مالک بن دینار، ثابت بنانی، ایوب سجستانی/ سَختیانی، فَرقَد سَبَخی/ سنجی و عبدالواحد بن زید در این مجالس شرکت می‌کردند. [امام] حسن شاگردان دیگری نیز داشت، از جمله واصل بن عطاء، حبیب عجمی، غَیلان دمشقی، مَعبَد جُهَنی، محم بن واسع، قَتاده سدوسی و عمرو بن عُبَید[15]».
