جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش هفتم)

نویسنده: شکران احمدی

ادوار تاریخی علم مقاصد شریعت

بدون شک و تردید، معرفت تاریخ، نشأت و تدوین هر علم یکی از موضوعات مهم پنداشته می‌شود، لهذا محققان و پژوهش‌گران علم مقاصد شریعت نیز باید با تأسیس این علم و مراحل آن، آگاهی کامل داشته باشند. علم مقاصد شریعت مانند سایر علوم شرعی آناً و به یک‌مرتبه و مرحله به وجود نیامده است، بلکه مراحل متعدد را سپری نموده تا که به مرحلۀ تدوین و تبویب راه یافته و به‌صورت فعلی به وجود آمده است.

علم مقاصدشریعت پس از چهار مرحله و ادوار، صورت فعلی را به خود گرفته است:

1. دورۀ وحی و عصر نبوت

در مرحلۀ اول دیده می‌شود که مقاصد شریعت در نصوص شرعی از قرآن کریم و احادیث پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} هم‌زمان همراه با علت و حکمت ذکر گردیده است. مواردی از آن را در ذیل به بررسی می‌گیریم:

الف: مقاصد شریعت در پرتو آیات قرآن‌کریم

قرآن‌کریم در موارد زیادی به مقاصد و حکمت‌های شریعت اسلامی، اشاره کرده که از آن جمله قرآن کریم قاعدۀ «یسر» را ذکر کرده است: خداوند متعال می‌فرماید: «یُریدُ اللهُ بِكُمُ الْیَسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»؛ یعنی: «خداوند، راحتی شما را می‌خواهد، نه زحمت شما را.» هم‌چنان در آیۀ دیگر می‌فرماید:

«مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِیُتمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»؛ یعنی «خداوند نمی‌خواهد مشکلی برای شما ایجاد کند؛ بلکه می‌خواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید؛ شاید شکر او را به‌جا آورید.» در هر دو آیت قرآنی به حکمت دین اشاره شده است که در دین آسانی و سهولت است. دین سبب طهارت و پاکی از گناه و نعمت خداوند ^{جل‌جلاله} بوده است.

در مورد حکمت نماز در قرآن کریم بیان شده است: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ»؛ يعنى «هر آیینه منع می‌کند نماز (نمازگزاران را) از کار بی‌حیایی و فعل ناپسندیده.» و دربارۀ زکات اشاره نموده است: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ …»؛ یعنی «از اموال آن‌ها صدقه‌ای [به‌عنوان زکات] بگیر تا آن‌ها را پاک‌سازی و پرورش دهی! و (به هنگام گرفتن زکات) به آن‌ها دعا کن که دعای تو مایۀ آرامش آن‌هاست.»

هم‌چنین دربارۀ اسرار و حکمت‌های روزۀ ماه مبارک رمضان و حج بیت‌الله یادآوری شده که در جای دیگری ان‌شاءالله بحثی خواهیم داشت.

ب: مقاصد شریعت در احادیث نبوی

احادیث نبوی، بعد از قرآن در برخی از موارد به مقاصد و حکمت‌های کلی و جزئی شریعت، اشاره کرده که از جمله، احادیث ذیل به‌عنوان‌مثال ذکر کرده می‌شود:

رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در مورد مقاصد کلی احکام شریعت چنین می‌فرماید: «إِنَّ الدِّين يسر»؛ یعنی «در دین آسانی است.» و در جای دیگر می‌فرماید: «فَإِنَّمَا بُعِثْتُمْ مُیَسِّرِينَ، وَلَمْ تُبْعَثُوا مُعَسِّرِينَ»؛ یعنی «من برای آسانی و سهولت فرستاده شده‌ام نه برای سختی و دشواری». دربارۀ مقاصد و احکام جزئی چنین می‌فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَ الاسْتِئْذَانُ مِنْ أَجْلِ البَصَرِ»؛ يعنى «اجازه گرفتن به خاطر نظر چشم است».

در مورد ساختمان و تعمیر کعبه به بی بی عایشه ^{رضی‌الله‌عنها} می‌فرماید: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ قَوْمَكِ لَمَّا بَنَوْا الكَعْبَةَ اقْتَصَرُوا عَنْ قَوَاعِدِ إِبْرَاهِيمَ، فَقُلْتُ: يا رَسُولَ اللَّهِ، أَلَا تَرُدُّهَا عَلَى قَوَاعِدِ إِبْرَاهِيمَ؟ قَالَ: «لَوْلا حِدْثَانُ قَوْمكِ بِالكُفْرِ لَفَعَلْتُ.» یعنی: «آیا نمی‌بینی وقتی‌که قوم شما کعبه را بنا می‌کردند، به بنیادهایی که ابراهیم ^{علیه‌السلام} بر او بنا کرده بود، بنا نکردند؟ بی بی عایشه ^{رضی‌الله‌عنها} می‌گوید: من به رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} گفتم: آیا شما کعبه را به اساس بنای حضرت ابراهیم استوار نمی‌کنید؟ رسول‌الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: اگر قومت به زمانۀ کفر نزدیک نبود (نو مسلمان نمی‌بود) هر آینه کعبه را به بنیادهایی استوار می‌کردم که ابراهیم ^{علیه‌السلام} بر آن بنا کرده بود.»

ج: مقاصد شریعت در گفتار صحابۀ کرام ^{رضی‌الله‌عنهم}

صحابۀ کرام ^{رضی‌الله‌عنهم} نیز در برخی از موارد، به خاطر وضوح احکام شرعی، به مقاصد آن‌ها اشاره نموده‌اند که به چند نمونۀ از آن، در ذیل اشاره می‌نماییم:

موضوع جمع‌کردن قرآن کریم در یک مصحف؛ در جنگ یمامه، هفتاد نفر از صحابۀ کرام ^{رضی‌الله‌عنهم} جام شهادت را نوشیدند. بزرگان صحابه بعداز این حادثه، از ضیاع قرآن کریم در خوف و هراس افتادند و به خاطر مصئونیت دین، به جمع‌کردن قرآن کریم در یک مصحف، اجماع نمودند که این خود انجام عمل برای دستیابی به مقصد خاص است. برای تفصیل بیشتر به کتاب «صحیح البخاری: 9 /10» مراجعه گردد.

اصل در شریعت یا فقه اسلامی این است که امانت، ضمانت/تاوان ندارد و امین، ضامن نیست، لکن وقتی‌که صحابۀ کرام ^{رضی‌الله‌عنهم} دیدند که یک تعداد از اجیران، اموال مردم را تلف می‌کنند و بعداً دعوی می‌کنند که اموال بدون تقصیرشان تلف شده، درحالی‌که اجیر مقصر بوده است. بر این اساس، حضرت علی و خلفای راشدین ^{رضی‌الله‌عنهم} فتوی دادند که اجیر مثل: خیاط، نل‌دوان و…، از تلف کردن اموال مردم ضامن‌اند؛ اگرچه مقصر هم نباشند، زیرا صحابۀ کرام ^{رضی‌الله‌عنهم} در این فتوی مصالح عامه و یا مقاصد شریعت را در نظر گرفتند و حضرت علی ^{رضی‌الله‌عنه} چنین گفت: «لا يصلح الناس إلا ذاك»؛ «مردم بدون این اصلاح نمی‌شوند.»

خلاصه این‌که برخی از امثال در پرتو نصوص قرآنی، احادیث پیامبر و اقوال صحابه، ذکر گردید که به‌طور واضح نمایانگر مقاصد شریعت، علل و احکام آن در قرن اول هجری است.

ادامه دارد…

بخش قبلی