فقها و علمای برجسته که به تدوین فقه اسلامی همت گماشته‌اند، تعریف مشخصی از «مسجد» ارائه کرده‌اند. «مسجد» در لغت به محل سجده گفته می‌شود. طبق تعریف «المعجم الوسيط» و «مصطلحات فقهية» مسجد محلی‌ست که در آن نماز خوانده می‌شود. بر اساس عرف شرعی و قول و عمل نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم)، سه نوع مسجد داریم: نخست اینکه تمام زمین مسجد است و مسلمان هر جا بخواهد می‌تواند نماز بخواند؛ به دلیل حدیث معروف «جُعلت لي الأرض مسجدا و طهورا»، البته بر این نوع، هیچ‌کدام از احکام مسجد اجرا نمی‌شود.
پس مسجد، اسم مکان و در لغت به معنای جای سجده و عبادت است و در اصطلاح، به مکانی گفته می‌شود که جایگاه عبادت و خضوع و خشوع است. هر چند واژه مسجد در مورد چهار دیواری خاصی به کار می‌رود که برای عبادت ساخته شده است، اما در اسلام همه زمین، پاک و پاکیزه است و می‌تواند سجده‌گاه و مسجد مؤمن قرار گیرد.
مسجد جایی است که نقش بسیار ارزنده در تربیت فرد و بازسازی اجتماع و حاکم کردن دین در جامعه دارد. برهمین اساس مسلمانان باید به مساجد روی‌آورند و آن را به پایگاهی برای تربیت افراد و ساختن جامعه تبدیل کنند.
مهم‌ترین نقش مسجد، مرکزیت بخشیدن به عبادت مسلمانان است. مسجد محیطی، است که انسان ناپاک نباید وارد آن شود و فضا و زمین آن باید از هر گونه پلیدی محفوظ باشد.
مسجد علاوه بر مرکزیت برای عبادت، محلی برای نشان دادن اتحاد و هماهنگی امّت اسلامی برای رسیدن به اهداف الهی و انسانی، و پس از آن، مکانی برای تعلیم و تعلّم است.
مسجد مهمان‌خانه خدا در زمین، جایگاه نزول خیرات و برکات آسمانی، خانه آگاهی و عبادت، ایثار و رحمت است.
پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم)، در اولین قدم برای تشکیل حکومت اسلامی، مسجد النبی را در مدینه پایه‌گذاری کرد که نخستین پایگاه علمی، سیاسی، اجتماعی و حکومتی اسلام به شمار آمد و به عنوان مرکز آموزش معارف اسلامی و انسان سازی و مرکز حکومت و سیاست‌گذاری شناخته شد.
مسجد خانه خدا و جایگاه انبیاء و رسولان وحی و مامن مومنان است. مسجد بهشت روی زمین و تنها مکانی است که انسان با حضور در آن به ساحل آرامش و اطمینان می رسد. مکانی که با حضور در آن می توان به قدرت مطلقه الهی اتکا کرد و با امید و توکل به او پله های رشد و کمال را طی نمود. آشنایی بیشتر با این مکان مقدس و شناخت ویژگی ها و احکام و مسائل پیرامون آن به انسان کمک می کند تا به نگاهی عمیق تر در این مکان حضور یابد.
از آنجا که اسلام دین انسان سازی است و هدف از تعالیم و آموزش های دینی، ساختن و تربیت انسانها است ، همه ابزارها و امکانات نیز در این جهت بکار گرفته می شوند.
مسجد نیز با داشتن جایگاهی بس رفیع در فرهنگ اسلامی خود مکان و امکانی برای ساختن و تربیت انسانهاست.
امت اسلامی هرگز ترقی و رشد نمی کند مگر با تحقق این دو پایه از پایههای حرکت و سازندگی. جوانان ربانی که به مسجد مرتبط بوده و در مسجد تربیه شوند، اهلیت حمل بیرق شکوفایی اسلام را دارا می باشند. خداوند می فرماید:] فِي بُيُوتٍ أَذِنَ الله أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَالْآصالِ[{سوره نور/ آیه: 36}
«اگر در جستجوی اين نور پرفروغ هستيد، آن را بجوئيد» در خانه‌هائی كه خداوند اجازه داده است برافراشته شوند و در آنها نام خدا برده شود (و با ذكر و ياد او ، و با تلاوت آيات قرآنی، و بررسی احكام آسمانی آباد شود. خانه‌های بنام مسجد كه) در آنها سحرگاهان و شامگاهان به تقديس و تنزيه يزدان میپردازند.
«نور 3مردانی كه بازرگانی و معامله‌ای، آنان را از ياد خدا و خواندن نماز و دادن زكات غافل نمی‌سازد، از روزی می‌ترسند كه دلها و چشمها در آن دگرگون و پريشان میگردد».
«(ای پيغمبر !) هرگز در آن (مسجد ضرار) نايست و نماز مگذار. مسجدی (مانند مسجد قبا) كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا گرديده است (و مراد سازندگان آن تنها رضای الله بوده است) سزاوار آن است كه در آن برپای ايستی و نماز بگزاری. در آنجا كسانی هستند كه می‌خواهند (جسم و روح) خود را (با ادای عبادتِ درست) پاكيزه دارند و خداوند هم پاكيزگان را دوست می‌دارد.
این مردانگی حقیقی فقط در مسجد ساخته می شود و این حرکت و ترقی مطلوب به بازگشت جوانان به سوی خانه های الله متعال متحقق می گردد.
جایگاه عبادتگاه در اسلام ودیگر ادیان الهی
بشر بر پایه فطرت خود، توحید و یگانگی خداوند را درک می کند و ذات پاک حق را از وابستگی به زمان و مکان خاص، منزه می داند. با این حال، گویا یک گرایش فطری دیگر نیز او را وادار می کند تا در مکانی که انتساب بیشتری با خداوند دارد به عبادت او بپردازد. گویا جایگاهی که منسوب به خداست، بهتر می تواند بشر را از امواج دغدغه ها و اضطراب ها دور و به ساحل آرامش نزدیک کند.
از همین رو، تاریخ معبد و پرستش گاه، به اندازه عمر انسان قدمت دارد. باستان شناسان از معبدهایی خبر می دهند که از آغاز پیدایش انسان وجود داشته اند. قرآن کریم نیز نام معروف ادیان الهی را با نام پرستش گاه های آن ها همراه کرده است. پیروان ادیان گذشته وظیفه داشتند که نماز را فقط در پرستش گاه های خود به جا آورند و نمازگزاران در خارج از معبد، تنها از روی ناچاری برای آنان روا بوده است.
در اسلام با آن که بر نمازگزاران در مسجد تأکید فراوان شده، ولی نماز در خارج از مسجد نیز صحیح است.
این حکم الهی علاوه بر آن که کار را برای امت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) آسان کرده است، نکته‌ای لطیف نیز در خود پنهان دارد که علما آن را چنین بیان کرده اند:
در حقیقت، با آن که همه زمین با خداوند نسبت یکسانی دارد، ولی خداوند به لطف خویش با مسجد، معامله خانه را می کند؛ یعنی آن را محل دیدار و مجلس انس و زیارت قرار داده است. این بدین معناست که تعیین مجلس دیدار و حضور را به اختیار ما واگذار فرموده و این از بزرگترین بزرگواری هاست.
با آن که همه گستره خاک برای امت پیامبر همچون، مسجد است، ولی مسجد به معنای اصطلاحی آن، جایگاه و محفلی ویژه برای عبادت خالصانه به شمار می رود. از همین رو، جنبه های عبادی مسجد، از دیگر جنبه های آن برجسته تر و پر فروغ تر می نماید.
قرآن وجنبه‌های عبادی مسجد
در قرآن، هر جا سخن از مسجد به میان آمده، جنبههای عبادی آن به عنوان نقش اولیه و بنیادین این جایگاه مقدس، مورد تأکید قرار گرفته است. خداوند می فرماید:
«پروردگارم بر دادگری فرمان داده است و اینکه در هر مسجدی روی خود را مستقیم (به سوی قبله) کنید و در حالی که دین خود را برای او خالص گردانیده اید وی را بخوانید. همان گونه که شما را پدید آورد و به سوی او باز می گردید.»
این آیه به روشنی می فهماند که مسجد، کانون پرستش خالصانه است. خداوند بزرگ در جایی دیگر، مسجد را جایگاهی معرفی می کند که در آن نام خداوند فراوان برده می شود.
با توجه به آیه های ۳۶ و ۳۷ سوره نور نیز مسجد، پایگاه تجمع مردانی است که صبح و شام در آن جا به تسبیح و عبادت مشغولند و هیچ تجارت و معامله ای آنان را از یاد خداوند باز نمی دارد.
پس مسجد نخست، کانون عبادت و نماز و راز و نیاز مؤمنان با خداست. از همین رو، قرآن کریم کسانی که مردم را از یاد کردن خدا در مسجد باز می دارند، از ستم پیشه ترین انسان ها به شمار می رود.
برترین مساجد جهان
حضرت عبدالله ابن زبیر (رضی‌الله‌عنه) از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) نقل می‌کند که فرمود: «صَلَاةٌ فِي مَسْجِدِي هَذَا خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ صَلَاةٍ فِيمَا سِوَاهُ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ »، یک نماز در مسجدالحرام از صد هزار نماز که در غیر مسجدالحرام خوانده شود بهتر است» (بیهقی، 1424، جزء 5، ص 246).
ابو سعید خدری (رضی‌الله‌عنه) از پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) روایت می‌کند که فرمود: «لَا تُشَدُّ الرِّحَالُ إِلَّا إِلَى ثَلَاثَةِ مَسَاجِدَ مَسْجِدِي هَذَا وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَالْمَسْجِدِ الْأَقْصَى» شما قصد سفر نکنید مگر به سه مسجد، مسجدالحرام، مسجدالاقصی و مسجد النبی» (بخاری، 1407، ج 2، ص 61). به مذهب جمهور مسجدالحرام برترین مسجد
می‌باشد اما در نزد امام مالک (رحمه‌الله) مسجد النبی برترین مسجد می‌باشد (الزحیلی، بی‌تا، ج 1، ص 456).
احکام مسجد
با توجه به مقدس بودن مسجد و وجود آن از صدر اسلام، احکام خاصی برای آن در کتب فقهی بیان شده است. از تعریف مسجد مشخص شد که زمین این مکان پاکیزه «موقوفه» است. بنابراین فروش یا تغییر کاربری آن در عموم حالات جایز نیست. همچنین بنا بر آیات و احادیث وارده، بانوان در ایام قاعدگی و افراد در حالت جنابت نمی‌توانند وارد مسجد شوند. علاوه بر این، اعتکاف و نماز تحیةالمسجد فقط در مساجد به اصطلاح خاص درست است و نه غیر آن. همچنین خرید و فروش در مساجد ممنوع است و حتی از صحبت‌های دنیوی و ایجاد سروصدا در مسجد باید پرهیز نمود.
طبق دیدگاه جمهور علما و فقهای بزرگوار (مالکیه، شافعیه، حنابله و امام ابویوسف و امام محمد از احناف) وقف هر شئ به‌صورت صحیح و با رعایت شرایط الزام‌آور به معنای «تملیک» است. لذا وقف‌کننده نمی‌تواند از وقف‌اش رجوع کند، یا آن را بفروشد، و وارثان هم نمی‌توانند آن را به ارث ببرند. دلیل این گروه از فقها حدیثی‌ست که در صحیح بخاری و صحیح مسلم نقل شده است؛ رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) خطاب به حضرت عمر رضی‌الله‌عنه فرمودند: «تَصَدَّقْ بِأَصْلِهِ ، وَلاَ يُبَاعُ وَلاَ يُوهَبُ وَلاَ يُورَثُ». همچنین تغییر یک مسجد به مکانی دیگر، حتی تبدیل مسجد به عیدگاه و مصلی و ترک نمازهای پنجگانه در آن، جایز نیست. وقتی مکانی به عنوان مسجد وقف شد و نمازهای یومیه در آن خوانده شد، آن زمین برای همیشه مسجد خواهد ماند.([1])
[1] ـ فتاوای رحیمیه: 2/ 183، فتاوای خیریه: 1/ 164، رد المحتار: 3/ 513-519، جزئیات در الجامع الصغیر: 1/ 109 ملاحظه شود؛
فتاوای محمودیه: 2/ 469.
