بعد از اینکه اهمیت، حکم و اسباب عدم تدبر را شناختیم و دانستیم؛ حالا در مورد اموری که کمک می‌کند به ایجاد تدبر صحبت می‌کنیم در این جا روش هائی هست که با آنها تدبر بهتر حاصل می شود، پس کسی که می خواهد قلب خود را سیر آب کند بدون در نظر داشت این امور کار او سخت و دشوار می‌شود.
در این مورد علامه زرکشی میفرماید: (من لم یکن له علم و فهم و تقوی و تدبر لم یدرک من لذة القرآن شیئا) البرهان فی علوم القرآن ج 2 ص 171 «کسیکه علم، فهم، تقوی و تدبر نداشته باشد لذت تدبر را حاصل نمی کند»
پس اسبابی که کمک به ایجاد تدبر می‌کند:
اول- زیبا تلاوت کردن است؛
الله متعال امر به ترتیل تلاوت نموده و فرموده است: (أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا) مزمل 4 « و بر او زیاده نما و قرآن را با ترتیل بخوان » و پیامبر «صلی الله علیه و سلم» بر تلاوت قرآن با حسن و زیبایی تشویق نموده و فرموده است: (لیس منا من لم یتغن بالقرآن) صحیح البخاری حدیث 7527 « کسیکه قرآن را با خوش صوتی نخواند از ما نیست.» یعنی صوت خود را وقت تلاوت زیبا نماید.
ابن کثیر می فرماید: (المطلوب شرعا انما هو التحسین بالصوت الباعث علی تدبر القرآن و تفهمه و الخشوع و الخضوع و الانقیاد للطاعة) فضائل القرآن ص 195 « خوش صوتی که باعث تدبر، فهم، خشوع، خضوع و فرمان برداری از قرآن می شود از امور مطلوب شرع هست.» و همچنین علامه قرطبی در تفسیر خود می فرماید: (الترتیل افضل من الهذِّ، اذ لا یصح التدبر مع الهذّ) جامع الاحکام 15\ 192 «با ترتیل خواندن قرآن خیلی بهتر از تیز و سریع خواندن قرآن است؛ چون با تیز خواندن تدبر بطور صحیح حاصل نمیشود»
و همچنین امام نووی رح میفرماید: (قال العلماء: (والترتیل مستحب لتدبر و غیره) قال: (لان ذالک اقرب الی التوقیر و الاحترام و اشد تاثیرا فی القلب) التبیان فی آداب حملة القرآن ص 46 «علما می‌فرمایند که برای حصول تدبر ترتیل مستحب است؛ چون این صورت به احترام و وقار قرآن، خیلی نزدیک و تاثیرش هم در قلب محکم‌تر است»
پس کمک کننده اول برای تدبر، زیبا تلاوت کردن است.
دوم- تلاوت در شب است: که تلاوت در شب بر تدبر در قرآن، آیات، پندها و درس ها بیشتر کمک می‌کند و در این مورد الله متعال میفرماید: (إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِيلًا) مزمل 6 «همانا عبادتی که در شب انجام می‌شود پایدارتر و از نظرگفتار استوارتر است»
حضرت عبدالله ابن عباس میفرماید: (و قوله أَقْوَمُ قِيلًا هو اجدر ان یفقه فی القرآن) « تفسیر قول الله متعال و اقوم قیلا مناسب‌تر اینست که از قرآن آگاه شود و این درشب و تلاوت شب میسرتر است» چونکه در روز سروصدا زیاد هست و در شب بخاطر نبود این موارد تلاوت با ثبات فکری بیشتر و صحیح‌تر اداء شده و تدبر حاصل می‌شود و به همین دلیل بود که حضرت جبرئیل «ع » با نبی اکرم «ص» قرآن را در شبهای رمضان تمام شب‌ها رمضان تمرین و ممارست می‌نمود.
حافظ ابن حجر «رح» درمورد این تمرین و ممارست حضرت جبرئیل «ع» با نبی «اکرم صلی الله علیه و سلم» میفرماید: (المقصود من التلاوة الحضور و الفهم لان اللیلة مظنة ذالک لما فی النهار من الشواغل و العوارض الدنیویة و الدینیة) [فتح الباری 9 ص 45] «مقصود از تلاوت همان حضور ذهن و فهم درست است که شب برای اینکار بسیار مناسب است، چونکه در روز مشغولیت ها دینی و دنیوی بسیار هست» پس کمک کننده دوم بر تدبر قرآن تلاوت قرآن در شب است.
سوم- سکوت هنگام تلاوت و گوش دادن است؛ چونکه الله متعال بنده‌گان مومن خود را هنگام قرائت قرآن امر به سکوت و شنیدن نموده است تا اینکه از حکمت و مصلحت قرآن بهره مند شده و تدبر نمایند؛ الله متعال می فرماید: (وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ) [اعراف 204 ] «وزمانیکه قرآن قرائت می شود پس گوش کرده و ساکت باشید؛ تا شاید مورد رحم قرار بگیرید» امام طبری در تفسیر این آیه در کتاب خود از سوره اعراف میفرماید: (اصغوا سمعکم لتفهموا آیاته و تعتبروا بمواعظه، انصتوا الیه لتعقلوه وتتدبروه و لا تلغوا فیه فلاتعقلوه لیرحمکم ربکم باتعاظکم بمواعظه و باعتبارکم بعبره) [تفسیرالطبری 204 ] «خوب گوش کنید تا آیات را فهمیده و از پندهایش درس بگیرید و ساکت باشید تا قرآن را درک نموده و تدبر نمایید و کار بیهوده ای نکنید که باعث ندانستن قرآن شود تا رب شما بخاطر پند گرفتن و درس گرفتن به شما رحم کند» پس لازمه شنیدن هنگام تلاوت سکوت مطلق هست تا که خیر کثیر، علم فراوان، هدایت مزید و بصیرت در دین نصیب سامع شود.
چهارم- خوب شروع کردن و وقف کردن می باشد چونکه بعضی از آیات به ماقبل و مابعد خود متعلق هستد و باید این قاعده وقف و ابتدا در آنهارعایت شود؛ متاسفانه بسیاری از قاریان وقف و ابتدا را مراعات نکرده و به اینکه کلمات با هم مرتبط هستند فکر نمی‌کنند و تاملی به معانی آیات ندارند و اکثر عمل شان توقف بر ربع ها، حزب ها و جزءهای قرآن می‌باشد و این طور نادیده گرفتن محل وقف و ابتدا باعث عدم فهم بسیاری از آیات بطور صحیح می‌شود.
پنجم – فهمیدن معانی قرآن است: چونکه جهالت در معانی قرآن باعث عدم تدبر شده و لذت قرآئت را از قلب سلب می‌کند امام طبری میفرماید: (انی لاعجب ممن قرأ القرآن و لم یعلم تأویله، لم یعلم تفسیره، کیف یلتذ بقراءته!) [معجم الادباء ج 5 ص 256] «تعجب من از کسی است که قرآن را می خواند و معانی و تفسیر قرآن را نمی‌داند، چطور این شخص از قرائت خود لذت می برد!؟» پس فهم معانی و تفسیر قرآن برای تدبر نمودن، کمک بسیار بزرگی هست و کلام امام طبری به این امر صراحتا اشاره نموده است با این اوصاف یاد گرفتن معانی قرآن از یاد گرفتن حروف قرآن هم مهم‌تر می‌باشد.
پس امر پنجم: فهم معانی و تفسیر قرآن کریم می باشد.
ششم – مکث کردن بر معانی می‌باشد: قاری در هنگام تلاوت بخاطر فهم معنی مکث بکند و به چیزی دیگر غیر از این معانی فکر و تامل نکند پس مکث کردن برای درک معنی مهم هست.
هفتم – تکرار کردن آیات؛
تکرار کردن آیات تاثیرگذار بر قلب یکی از ماثرترین امور تدبر نمودن تکرار آیات تاثیرگذار هست و از بهترین راه های مکث کردن بر معنی قرآن هم می باشد.
حضرت ابوذر «رضی الله عنه» میفرماید: (قام النبی «صلی الله علیه و سلم» بآیة حتی اصبح یرددها والآیة «إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» مائده 118
«رسول الله «صلی الله علیه و سلم» تا صبح ایستاده و یک آیه را تکرار می کردند:« إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ» «اگر عذابشان بدهی پس همانا بندگان تو هستند و اگر ببخشی آنها را پس بی‌شک که تو عزیز، بزرگوار و با حکمت هستی»
همانطور که حضرت ابوذر «رضی الله عنه» فرمودند، نبی کریم صلی الله علیه وسلم تا صبح این آیه را ایستاده تکرار می کردند (إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ) پس تکرار آیات ماثر یکی دیگر از امور کمک کننده بر ایجاد تدبر هست، از این رو ابن قدامه می فرماید: (و ان لم یحصل التدبر الا بترداد الآیة فلیرددها) [مختصر منهاج القاصدین ص 56] «اگر تدبر حاصل نمیشود مگر به تکرار کردن آیات، پس این کار را انجام بده»
پس این هفت مورد مواردی هستند که به ایجاد تدبر کمک می کنند.
و بعضی از امور دیگر هم هستند که به تدبر کردن کمک می کنند؛ ازآن جمله داشتن یک نظر کلی که شامل قرآن باشد، که قرآن کتابی هست که شامل تمام مصلحت های دنیوی و دینی می‌باشد و همچنین مذاکره کردن قرآن با افراد دیگر باعث ایجاد تدبر می شود؛ همانطور که نبی کریم و حضرت جبرئیل در رمضان با هم مذاکره و دَور می‌کردند؛ پس یکی از بزرگترین کمک کننده‌ها، برای یک مسلمان تا قرآن را بفهمد همین مذاکره نمودن می‌باشد؛ زندگی کردن با آیات، دست یافتن به علوم تفسیرِ قرآن و اطلاع یافتن بر علوم دیگرِ قرآن، مانند اصولِ تفسیر و غیره…این ها هم اجمالا برای تدبرِ بیشتر، مفید هستند حتی مطالعه نمودن در مورد خودِ موضوع تدبر در بقیه کتب هم خالی از فایده نیست.
By محمد فاتح