امر به معروف و نهی از منکر بر پایۀ ایمان به الله تعالی، احترام به ارزش‌های دینی و انسانی و حفظ جامعۀ اسلامی از انحرافات فکری و اخلاقی استوار است. این عمل در واقع کوششی است برای نجات از عذاب الهی، هم در دنیا و هم در آخرت و اقدامی است برای تثبیت خیر و ازالۀ فساد. هدف آن ایجاد فضایی سالم جهت رشد خوبی‌ها، از بین رفتن بدی‌ها و تربیت وجدان آگاه و متعهد است. هرگاه نسبت به این مسئولیت اجتماعی بی‌توجهی شود، معنویت از بین می‌رود، هواهای نفسانی بر فرد و جامعه چیره می‌شود، دیانت از بین می‌رود، جهالت و فساد ظهور می‌کند و در نتیجه، عذاب خداوندی نیک و بد را فرامی‌گیرد. لذا بر مسلمانان واجب است که در راستای این عملِ زیربنایی و جامعه‌ساز، از هیچ کوششی دریغ نورزند و هیچ‌گاه نگذارند که گرد و غبار بی‌توجهی بر چهرۀ آن بنشیند.
در این مقاله به بخش‌ها و زوایای مختلفی دربارۀ امر به معروف و نهی از منکر اشاره شده است. امید است که مفید و سودمند واقع شود.
واژگان کلیدی: امر به معروف، نهی از منکر، دعوت، داعی، وظیفۀ مسلمان.
مقدمه
اسلام، پیام و رسالت الهی است که امت مسلمان حامل آن می‌باشد. این واقعیتی تلخ است که نه تنها عموم مسلمانان، بلکه علما و مشایخ نیز از رساندن آن غفلت ورزیده و این واقعیت را به‌طور کلی به دست فراموشی سپرده‌اند. در نتیجۀ همین غفلت است که مسلمانان خود را ملتی مانند سایر ملل دنیا تصور می‌کنند. مسلمانان گروهی هستند که از جانب الله حامل یک رسالت مهم در جهان می‌باشند. هدف زندگی آن‌ها فقط گسترش رسالت اسلام و فراخواندن جهانیان به‌سوی آن است. پیروان این رسالت، مسلمانان هستند و ملیت آن‌ها نیز اسلام است.
بعد از روشن‌شدن این حقیقت، وظیفۀ هر مسلمان است که این رسالت الهی را بشناسد، آن را به دیگران تعلیم دهد، به‌سوی آن دعوت نماید و حقوق پیروان آن را به‌جا آورد.
امر به معروف و نهی از منکر یکی از مهم‌ترین احکام و بخش‌های دین اسلام به‌شمار می‌رود. به‌وسیلۀ این امر بزرگ در جامعۀ اسلامی اصلاح و ترقی به‌وجود می‌آید و افراد جامعه در امنیت کامل زندگی‌شان را سپری می‌کنند.
امر به معروف و نهی از منکر امری است که باعث سرازیر شدن نعمت‌ها و رحمت‌های الهی می‌شود. این امر باعث می‌شود که مسلمانان نسبت به یکدیگر خیرخواه باشند و در راستای خدمت به همدیگر از هیچ تلاشی دریغ نورزند، به داد مظلومان برسند و ظالم را به راه راست هدایت نمایند. به وسیلۀ این کار بزرگ است که خداوند متعال، مدال پرافتخار «کنتم خیر أمة» را به گردن داعیان این امت آویخته است.
امر به معروف و نهی از منکر بخش‌ها و مراحل زیادی دارد که یکی پس از دیگری طی می‌شود. بعضی اوقات باید با دست (قوت) این کار را پیش برد و بعضی اوقات با زبان (دعوت و تبلیغ). در مواقعی که انسان توانایی مراحل ابتدایی را ندارد، مجبور می‌شود که کارهای ناشایست و ناپسندی را که جلوی چشمش انجام می‌شود، فقط در دل ناپسند بداند. این همان درجۀ ادنای ایمان است که در حدیث شریف بیان شده است.
معنا و تعریف امر به معروف و نهی از منکر
«امر» به معنای دستور و فرمان و برانگیختن به چیزی و «نهی» به معنای بازداشتن و منع کردن از چیزی است. «معروف» در لغت به معنای شناخته شده و «منکر» به معنای ناشناس است. به این ترتیب، کارهای نیک شناخته‌شده و کارهای زشت و ناپسند، اموری ناشناس هستند.
راغب اصفهانی می‌گوید: «معروف به عملی گفته می‌شود که از راه عقل یا شرع، نیکویی‌اش شناخته شده باشد و منکر به کار یا عملی گفته می‌شود که به واسطۀ عقل یا شرع نیکویی‌اش انکار شده است.»
برخی‌ها گفته‌اند: «معروف، یعنی هر آنچه شریعت به‌طور الزامی یا تشویقی به انجام آن امر کرده است و آن امر در شریعت اسلامی نیک شمرده شده و طبایع سلیم نیز آن را می‌پذیرد. منکر، یعنی هر آنچه شارع از انجام آن الزاماً یا تحریماً نهی کرده است و در شریعت کار ناشایست محسوب شده و طبیعت سلیم نیز آن را نمی‌پسندد.»
جایگاه و ضرورت امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر اساس همۀ امور و از اصول بنیادین تمدن اسلام است. موقعیت اساسی و بنیادی این دو در فرهنگ اسلامی، همچون جریان خون در رگ‌های یک پیکر است و سهل‌انگاری در این امر، مرگ تدریجی امت اسلامی را در پی خواهد داشت؛ چون اصلاح جامعۀ بشری بدون ایمان و دعوت به حق و مبارزه با فساد ممکن نیست. تجربه نشان داده است جامعه‌ای که در آن امر به معروف و نهی از منکر به‌طور صریح و آگاهانه انجام پذیرد، پاکیزه خواهد ماند و در امن و امان خواهد بود. هرگاه این دو وظیفه به فراموشی سپرده شوند و در برابر تخلفات و نابسامانی‌ها بی‌اعتنایی شود، جامعه گرفتار عواقب خطرناکی خواهد شد و در چنین اجتماعی هیچ کس در امنیت نخواهد بود. به‌خاطر اهمیت این امر، دانشمندان اسلامی آن را اساس و محور دین گفته‌اند؛ چنانکه امام محمد غزالی رحمه‌الله می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر قطبی است از اقطاب دین و همۀ انبیا به‌خاطر آن فرستاده شده‌اند، چون این مندرس شود و از میان خلق برخیزد، همۀ شرع باطل شود.»
امام سید ابوالحسن ندوی رحمه‌الله می‌فرماید: «خداوند متعال در کنار بعثت حضرت رسول اکرم صلى‌الله‌علیه‌وسلّم، امتش را نیز به کار دعوت و امر به معروف و نهی از منکر مبعوث کرد، تا هم در حیات رسول‌الله صلى‌الله‌علیه‌وسلّم و هم بعد از ارتحال ایشان تا قیامت این مسئولیت را به عهده بگیرند و جهانیان را به سوی حق فراخوانند و در هر زمان و مکان اتمام حجت کنند.» بر همین اساس، امام شاه‌ولی‌الله دهلوی رحمه‌الله بعثت حضرت رسول اکرم صلى‌الله‌علیه‌وسلّم را به بعثت مقرونه تعبیر کرده است؛ یعنی همراه با بعثت نبوی، امت نیز به همان رسالت مبعوث شده است.
