پیش درآمد: امر به‌معروف و نهی از منکر، یکی از صفات بارز انسان‌های نیک و خیرخواه است، این صفت در وجود کسانی مشاهده می‌شود که نسبت به دیگران حس خیرخواهی داشته باشند، خداوند متعال دلیل بهترین بودن این امت را بر همین اساس و بنیاد معرفی کرده است. ما بعد از این‌که چهار اصل از اصول خمسۀ معتزله را به ترتیب بیان داشتیم، در این مقاله سعی می‌کنیم اصل پنجم فرقه‌ی معتزله (امر به معروف و نهی از منکر) را بیان کنیم. در این مقاله، حکم و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه شرع مورد بررسی قرار گرفته است.
در این بخش به اصل پنجم که همان اصل «الأمر بالمعروف والنهی عن المنکر: امر کردن به کار نیک و بازداشتن از کار زشت»، است می‌پردازیم.
حقیقت «امر به معروف و نهی از منکر»
«الأمر»: در لغت از مادۀ أمر یأمر أمرا «بضم العین من باب نصر ینصر نصرا» گرفته شده که به معنای دستور دادن و امر کردن به کاری است.
«امر» این است کسی به دیگری که از لحاظ رتبه از او پایین‌تر است بگوید، «افعل: این کار را انجام بده». و نهی این است که گوینده به کسی‌که از لحاظ رتبه از او پایین‌تر است بگوید: «لا تفعل: این کار را انجام نده»
«معروف» در لغت: از ماده‌ی عرف یعرف عرفا و معروفا گرفته شده است که معنای فارسی آن: شناخته شده، امر پسندیده و خوب می‌باشد.
«معروف» به چیزی گفته می‌شود که خدا و رسول به آن دستور داده باشند و منکر چیزی است که خدا و رسول از آن نهی کرده‌اند، «معروف» را به این دلیل معروف می‌گویند که نفس‌های طیبه آن را می‌شناسد و با آن ألفت می‌گیرند و منکر را بدان جهت منکر می‌گویند که نفس‌های پاک از آن متنفر بوده و آن را زشت می‌دانند؛ پس هر چیزی را که نفس‌های خوب، قبیح و زشت می‌پندارند، منکر است؛ همانند چیزهای نشه‌آور و کارهای زشت، مثل زنا و مقدمات آن.
«معروف» در اصطلاح نزد معتزله: هر فعلی است که فاعلش حُسن آن را بداند و یا بر حُسن آن رهنمون سازد، به همین خاطر در افعال قدیم متعال، معروف گفته نمی‌شود؛ چون حُسن آن دانسته نمی‌شود و بر آن دلالت ندارد.
شرح تعریف: معروف نزد معتزله فعل نیکی است که فاعلش آن را در حالی انجام می‌دهد که حسنش را می‌داند و یا بر حسنش دلالت می‌کند؛ اما این سخن آنان که می‌گویند: «در افعال خداوند متعال گفته نمی‌شود که قدیم هستند»؛ چون حسنش ظاهر نیست و این عبارت‌شان «نه بر آن دلالت دارد»؛ یعنی دلیلی بر این که نیکو هستند وجود ندارد.
