شبهاتی پیرامون امر به معروف و نهی از منکر (بخش اول)

نویسنده: دوکتور سلیمان بن قاسم العید

مترجم: ابوعرفان

برخی از مردم، در عرصه امر به معروف و نهی از منکر، پارۀ از امور را مانع فعالیت‌های دعوی خود می‌دانند درحالی که هیچ مشکلی نمی‌تواند جلو امر بزرگ دعوت و ارشاد را بگیرد، اما شیطان مشکلات کوچکی را که فراروی این قضیه قرار دارد، در نفس و دل بعضی از مردم چُنان بزرگ‌نمایی می‌کند تا مانع این امر مهم و اساسی شود و مصالح مردم و جامعه را از آن قطع کند؛ به‌طور مثال:

شبهه اول: گمراه بودن دیگران، هیچ ضرری به ما ندارد.

برخی از مردم بر این باور اند که اگر «امر به معروف و نهی از منکر» ترک شود، مادامی که ما به شعائر دینی پایبند باشیم، فرمان‌بردار دستورات الله تعالی بوده و احکامش را اجرا کنیم، پیامدهای ناگوار آن دامن‌گیر ما نمی‌شود و بر این ادعا، از این آیه استدلال می‌کنند:

يَأَأيّـهَا الـذِينَ آمَنـوْاْ علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ إلَى اللهِ مَرجِعكُمْ جَمِيعاً فَـيُـنبئكُمْ بما كُنتمْ تَـعْمَلونَ﴿ [مائده: 105].

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! مراقب خود باشید؛ اگر شما هدایت یافته باشید، گمراهی کسانی که گمراه شده‌اند به شما زیانی نمی‌رساند. بازگشت همه شما به‌سوی الله است؛ آنگاه شما را از آنچه عمل می‌کردید، آگاه می‌سازد.

پاسخ این شبهه:

پاسخ این شبهه را سیدنا ابوبکر صدیق رضی‌الله‌عنه داده است؛ چنانکه در مسند امام احمد از قیس بن حارم روایت است: «قام أبوبکر الصدیق رضی‌الله‌عنه فحمد الله وأثنی علیه ثم قال: أیها الناس! إنکم تقرأون هذه الآیة يَأَأيّـهَا الـذِينَ آمَنـوْاْ علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ ﴿وإنکم تضعونها علی غیر موضعها وإني سمعت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم یقول: إن الناس إذا رأوا المنکر ولا یغیروه، یوشک الله عز وجل أن یعمهم بعقابه».

ترجمه: حضرت ابوبکر صدیق رضی‌الله‌عنه ایستاد و پس از حمد و ثنا گفت: ای مردم! شما این آیه را می‌خوانید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! مراقب خود باشید؛ اگر شما هدایت یافته باشید، گمراهی کسانی که گمراه شده‌اند به شما زیانی نمی‌رساند» و شما آنرا بر معنایی غیر از معنای اصلی‌اش حمل می‌کنید در حالی که من از رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم شنیدم که فرمود: «یقینا زمانی که مردم منکری را ببینند ولی تغییرش ندهند، نزدیک است که عذابی از جانب الله تعالی همه آنان را فراگیرد».

علامه ابن کثیر رحمه‌الله می‌فرماید: «الله تعالی بندگانش را دستور می‌دهد نفس‌های خود را اصلاح کنند و در نهایت تلاش و توان خود، کارهای خیر انجام دهند و به آنان گوشزد می‌کند که فساد پیشگان هیچ ضرری به صالحان نمی‌رساند چه از نزدیکان او باشند یا ناآشنایان او… اما هیچ دلیلی در مورد ترک امر به معروف و نهی از منکر در صورتی که ممکن باشد، بیان نکرده است.»

بنابراین، بطلان استدلال از این آیه در باب ترک امر به معروف و نهی از منکر و اکتفا به نفس خود، از چند جهت تثبیت می‌شود:

1. امربه معروف و نهی از منکر از لوازم هدایت و رهیابی است؛

الله تعالی بدون اینکه ضرر گمراهان به ما برسد، هدایت را شرط قرار داده است و هدایت بدون اجرای دستورات و احکام الله تعالی ناممکن است گرچه خواندن نوافل نیز از اسباب تقرب و از صفات هدایت یافتگان به حساب می‌آید، لیکن اگر امر به معروف و نهی از منکر ترک شود، انگار یکی از مهم‌ترین واجبات دینی ترک گردیده و به میزان اهمیت آن در اسلام، از مزایا و صفات هدایت کاسته می‌شود.

امام قرطبی رحمه‌الله می‌گوید: «مراد از لفظ إذا اهْتدَيْـتمْ «امر به معروف و نهی از منکر است.»

از حضرت سعید بن مسیب روایت است: لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ «یعنی زمانی که به معروف امر کردی و از منکر نهی نمودی، درواقع هدایت یافته‌ای و گمراهی گمراهان هیچ ضرری به تو نمی‌رساند».

از حضرت حذیفه رضی‌الله‌عنه روایت است: «مراد از آیه: علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ «امر و نهی شما است».

حضرت سدی در تفسیر  این آیه می‌فرماید: يَأَأيّـهَا الـذِينَ آمَنـوْاْ علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ «به معروف امر کنید و از منکر باز دارید. حضرت ابوبکر رضی‌الله‌عنه می‌گوید: ای مردم! با این جمله قرآنی علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ «فریب نخورید که یکی از شما بگوید من فقط نفس خود را اصلاح کنم کافیست. به الله تعالی قسم! یا امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید، یا شرورهای شما بر شما حاکم شده و بدترین انواع عذاب را به شما می‌چشانند و سپس بهترین‌های شما نزد الله تعالی دعا می‌کنند اما دعای‌شان استجابت نمی‌شود.

علامه ابن جریر طبری رحمه‌الله می‌فرماید: «اگر بر اساس فرمان الله تعالی عمل کنید، وظایف خود را در قبال گمراهان ادا نمایید و فریضه امر به معروف و نهی از منکر را با تمامی اصول و ارکانش به‌درستی انجام دهید و دست ظالم را از ظلم به مسلمانان و معاهدان بگیرید، گمراهی گمراهان هیچ آسیب و زیانی به شما نمی‌رساند و اصرار آنان بر گمراهی  و ضلالت‌شان پروایی به شما ندارد در صورتی که هدایتگری نموده و مسئولیت‌های حقوقی را ادا نموده باشید… چراکه الله تعالی مسلمانان را به عدالت، تعاون و نیکوکاری و تقوا و پارسایی امر نموده است و نمونه عدالت، گرفتن دست ظالم از ستم بوده و مثال تعاون، امر به معروف است و این موضوع، بحثی است که از خلال احادیث نبوی صلی‌الله‌علیه‌وسلم مشخص گشته می‌گردد که به نیکی امر کرده و از منکرات منع نموده‌اند و بالفرض اگر مردم حق داشته باشند این مأموریت را ترک کنند، مفهومی برای امر به معروف نمی‌ماند مگر در صورت ترخیص ترک مأموریت توسط رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم که عبارت است از حالت عجز به قیام به انجام عملی مأموریت؛ لذا اجازه دارد امر به معروف را ترک کند الببته در صورتی که قلبا فریضه الله تعالی را انجام دهد.»

ابن مبارک رحمه‌الله می‌گوید که این قول خداوند متعال علیکم أنفسکم «خطابی به تمامی مؤمنان است، یعنی بر شما لازم است به فکر هم‌دینان خود باشید؛ مانند این قول الله تعالی: ولا تقتلوا أنفسکم ﴿گویا فرموده است: برخی از شما باید برخی دیگر را امر نموده و بعضی، باید بعضی دیگر را نهی کنند و این دلیلی است بر امر به معروف و نهی از منکر، اما گمراهی مشرکان و منافقان و اهل کتاب  هیچ ضرری به شما نمی‌رساند و این موضوع بدین معنا است که امر به معروف در بین مسلمانان گناهکار اجرا می‌شود.

2. امر به معروف و نهی از منکر فقط در حالات خاصی ترک می‌شود؛

در زمان عام شدن منکرات در جامعه، طبیعی است که احساس ترک امر به معروف و نهی از منکر نیز در دل‌ها رخنه می‌کند و در چنین مواقعی، امر به معروف و نهی از منکر بی‌فایده و بی‌ثمر می‌ماند؛ چراکه ضلالت گمراهان هیچ تأثیری ندارد.

چنانکه در سنن ترمذی از حضرت أبی أمیه شعبانی روایت است: «أتيت أبا ثعلبة الخشني، فقلت له: كيف تصنع بهذه الآية؟ قال: أية آية؟ قلت: قوله تعالى: ياأيها الذين آمنوا عليكم أنفسكم لا يضركم من ضل إذا اهتديتم﴿ [مائدة: ١٠٥] قال: أما والله لقد سألت عنها خبيرا، سألت عنها رسول الله صلى الله عليه وسلم فقال: «بل ائتمروا بالمعروف وتناهوا عن المنكر، حتى إذا رأيت شحا مطاعا، وهوى متبعا، ودنيا مؤثرة، وإعجاب كل ذي رأي برأيه، فعليك بخاصة نفسك ودع العوام، فإن من ورائكم أياما الصبر فيهن مثل القبض على الجمر، للعامل فيهن مثل أجر خمسين رجلا يعملون مثل عملكم» و قيل: يا رسول الله أجر خمسين رجلا منا أو منهم؟ قال: «بل أجر خمسين رجلا منكم».

ترجمه: من نزد ابو ثعلبه خشنی رفتم و برایش گفتم: در مورد این آیه چه نظر داری؟ گفت: کدام آیه؟ گفتم: این قول خداوند متعال: يَأَأيّـهَا الـذِينَ آمَنـوْاْ علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ «گفت: به راستی که زیرکانه پرسیدی! من هم در این مورد از رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم و ایشان فرمود: «بلکه به معروف امر کنید و از منکرات نهی نمایید تا اینکه بخل تائید شده، خواهشات پیروی گشته، دنیای همه‌کاره و شگفتی هر صاحب‌نظری بر نظرش را ببینید؛ پس بر تو لازم است که فقط به نفس خویش توجه نموده و عوام را رها کنی؛ چراکه شما آینده‌ای دارید که صبوران در آن انگار اخگر به دست گرفته‌اند و کسی که (در آن آینده به امر به معروف و نهی از منکر) عمل کند، پاداش وی به اندازه پاداش پنجاه شخصی است که همانند شما عمل کنند» و پرسیده شد که ای رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم! پاداش پنجاه نفر از ما یا از خودشان؟ ایشان فرمود: «پنجاه نفر از شما».

چنانکه مردی از حضرت عبدالله مسعود رضی‌الله‌عنه در مورد این قول الله تعالی پرسید: علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ «و ایشان فرمود: این آیه مختص زمان خاصی نیست و بر عصر حاضر صدق می‌کند، ولی نزدیک است که آن زمانش نیز فرارسد که شما امر به معروف می‌کنید و مردم با شما به‌طور نامناسبی برخورد می‌کنند یا گفت: دعوت شما را نمی‌پذیرند و آنگاه مواظب خودتان باشید و مطمئن باشید که گمراهی آنان آسیبی به شما نمی‌زند».

همچنین سوار بن شبیب از حضرت عبدالله ابن عمر رضی‌الله‌عنهما روایت می‌کند که من نزد ایشان بودم که مردی با چشمانی بزرگ و زبانی تند به محضر ایشان آمد و گفت: ای ابو عبدالرحمن! شش نفر اند که همه شان قرآن را خوب و سریع می خوانند و همه مجتهدانی هستند که به هیچ چیزی پروایی ندارند و همه از کارهای پست و ناچیز خوش‌شان نمی‌آید و با این وجود، یکی بر مشرک بودن دیگری شهادت می دهند [نظر شما در این مورد چیست؟]. مردی از میان قوم گفت: چه کار پست و ناچیزی بدتر ازست از اینکه برخی از آنان بر برخی دیگر شهادت بدهند که مشرک اند؟! آن مرد گفت: من از تو نپرسیدم، بلکه از شیخ (ابن عمر) پرسیدم و سپس سؤالش را بر حضرت عبدالله رضی‌الله‌عنه تکرار کرد. حضرت عبدالله رضی‌الله‌عنه فرمود: امید است این طور باشد و قضیه دانگیر خودت نباشد. من به تو دستور می دهم که با آنان بجنگی و آنان را نصیحت کنی و از منکرات نهی کنی و اگر از تو نافرمانی کردند، به نفس خودت برس؛ زیرا الله تعالی می‌فرماید: يَأَأيّـهَا الـذِينَ آمَنـوْاْ علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ (ای کسانی که ایمان آورده‌اید! مراقب خود باشید).

از حضرت جبیر بن نفیر رضی‌الله‌عنه روایت است که فرمود: من در مجلسی از مجالس اقوام نشسته بودم درحالی‌که از نظر سنی از همه کوچک‌تر بودم که مذاکره موضوع امر به معروف و نهی از منکر شد و من در آنجا گفتم: مگر الله تعالی در کتابش نفرموده است:

يَأَأيّـهَا الـذِينَ آمَنـوْاْ علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ ﴿[مائده: 105].

ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! مراقب خود باشید؛ اگر شما هدایت یافته باشید، گمراهی کسانی که گمراه شده‌اند به شما زیانی نمی‌رساند.

همه یک‌صدا متوجه من شده و گفتند: آیه‌ای از قرآن را به زبان می‌آوری که تأویلش را نمی‌دانی؟! به حدی که آرزو کردم کاش چیزی نمی‌گفتم و همین‌طور به صحبت‌هایشان ادامه دادند تا اینکه بلند شدند و خطاب به من گفتند: تو پسربچه نوجوانی هستی و آیه‌ای را به زبان آوردی که [معنا و مفهومش را] نمی‌دانی و البته امید است آن زمان را دریابی که حرص و بخل اطاعت شده، خواهشات پیروی شده را دیده و ببینی شگفتی هر صاحب‌نظری را بر دیدگاهش؛ آنگاه مواظب خودت باش که اگر هدایت شده باشی، گمراهی گمراهان هیچ آسیبی به تو نمی‌زند.

علامه قرطبی رحمه‌الله فرموده است: «اشکالی ندارد ما مراد از زمان، گاهی را مقصود بدانیم که در آن امر به معروف و نهی از منکر سخت و دشوار باشد که در آن زمان به نفرت قلبی بسنده کند و به اصلاح خویش بپردازد.»

3. وعده عذاب برای تارک امر به معروف و نهی از منکر؛

روایت قیس بن أبوحازم از قیس بن أبوحازم نیز بر همین موضوع دلالت دارد که فرمود:

«ﺻــﻌﺪ أﺑﻮ ﺑﻜﺮ اﻟـﻤﻨﱪ، ﻣﻨﱪ رﺳﻮل اﷲ ﺻﻠﻰ‌اﷲ‌ﻋﻠﻴـﻪ‌وﺳـﻠﻢ، ﻓﺤﻤـﺪ اﷲ وأﺛـﲎ ﻋﻠــﻴﻪ، ﰒ ﻗـﺎل :ﻳـﺎ أﻳﻬـﺎ الناس! إنکم لتتلون آیة من کتاب الله و تعدّونها رﺧﺼـﺔ واﷲ ﻣـﺎ أﻧـﺰل اﷲ ﻓــﻲ ﻛﺘﺎﺑـﻪ أشدَّ منها: يَأَأيّـهَا الـذِينَ آمَنـوْاْ علـيْكُمْ أَنْـفُسَـكُمْ لاَ يضُـركُّمْ مّن ضَلّ إذا اهْتدَيْـتمْ ﴿واﷲ ﻟﺘـــــﺄﻣﺮن بالمعروف، ولتنهونَّ عن المنکر، أو ﻟـﻴﻌﻤﻨﻜﻢ اﷲ ﻣﻨﻪ ﺑﻌﻘﺎب».

ترجمه: روزی حضرت ابوبکر رضی‌الله‌عنه بر منبر رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم بلند و شد و پس از حمد و ثنای الله تعالی گفت: ای مردم! شما آیه‌ای از آیات قرآن کریم را تلاوت می‌کنید و حکمش را رخصت می‌دانید؛ قسم به ذات الله تعالی آیه‌ای جدی‌تر از او در کتابش نازل نکرده است: « ای کسانی که ایمان آورده‌اید! مراقب خود باشید؛ اگر شما هدایت یافته باشید، گمراهی کسانی که گمراه شده‌اند به شما زیانی نمی‌رساند» به ذات الله تعالی قسم یا امر معروف و نهی از منکر می‌کنید یا عموم شما به عذابی از جانب الله تعالی گرفتار می‌شوید.

بخش بعدی