امر به معروف و نهی از منکر بر پایه‌ی ایمان به الله تعالی، احترام به ارزش‌های دینی و انسانی و حفظ جامعه‌ی اسلامی از انحرافات فکری و اخلاقی استوار است. در واقع، امر به معروف و نهی از منکر کوششی است برای نجات یافتن از عذاب الهی هم در دنیا و هم در آخرت و اقدامی برای تثبیت خیر و ازاله‌ی فساد و ایجاد فضای سالم جهت رشد خوبی‌ها و ازبین‌رفتن بدی‌ها و تربیت وجدان آگاه و متعهد در میان افراد جامعه است. هرگاه نسبت به این مسئولیت اجتماعی بی‌توجهی شود، معنویت از بین می‌رود و هواهای نفسانی بر فرد و جامعه چیره می‌شوند. دیانت از میان می‌رود، جهالت و فساد ظهور می‌کند؛ درنتیجه، عذاب خداوندی نیک و بد را فرا می‌گیرد؛ لذا بر مسلمانان واجب است در راستای این عمل زیربنایی و سازنده‌ی جامعه، از هیچ کوششی دریغ نورزند و همواره بکوشند در هر شرایطی مسئولیت خویش را در برابر این دستور سترگ شریعت ادا نموده و هیچ‌گاه نگذارند که گرد و غبار بی‌توجهی بر چهره‌ی آن بنشیند.
معنا و تعریف امر به معروف و نهی از منکر
«امر» به معنای «دستور و فرمان، برانگیختن به چیزی» و «نهی» به معنای «بازداشتن و منع کردن از چیزی است». «معروف» در لغت به معنای شناخته‌شده و «منکر» به معنای «ناشناس» است. به این ترتیب، کارهای نیک، شناخته‌شده و کارهای زشت و ناپسند، اموری ناشناس هستند.
راغب اصفهانی رحمه‌الله می‌گوید: «معروف به عملی گفته می‌شود که از راه عقل یا شرع نیکویی‌اش شناخته شده باشد و منکر به کار یا عملی گفته می‌شود که به واسطه‌ی عقل یا شرع نیکویی‌اش انکار شده است».
بعضی گفته‌اند: «معروف یعنی هر آنچه شریعت به‌طور الزامی یا تشویقی به انجام آن امر کرده و آن امر در شریعت اسلامی نیک شمرده شده و طبایع سلیم نیز آن را [نیک] می‌پذیرند و منکر یعنی: هر آنچه شارع از انجام آن الزاماً یا تحریماً نهی کرده و در شریعت کار ناشایسته محسوب شده و طبیعت سلیم نیز آن را نمی‌پسندد».
با تعبیر و الفاظ دیگر می‌توان گفت که امر به معروف، متضمن فرمان‌دادن و برانگیختن به کاری است که نزد عقل و شرع خوب و مطلوب است و نهی از منکر یعنی بازداشتن از اموری که نزد عقل و شرع، زشت و ناپسند است.
جایگاه و ضرورت امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر اساس همه‌ی امور دینی و دنیوی و از اصول بنیادین تمدن اسلام است و موقعیت اساسی و بنیادی این دو، در فرهنگ اسلامی؛ همچون جریان خون در رگ‌های یک پیکر است و سهل‌انگاری در این امر، مرگ تدریجی امت اسلامی را در پی خواهد داشت؛ چون اصلاح جامعه‌ی بشری بدون ایمان و دعوت به حق و مبارزه با فساد ممکن نیست. تجربه نشان داده است جامعه‌ای که در آن امر به معروف و نهی از منکر به‌طور صریح و آگاهانه انجام پذیرد، پاکیزه خواهد ماند و در امن و امان خواهد بود و هرگاه این دو وظیفه به فراموشی سپرده شوند و در برابر تخلفات و نابسامانی‌ها بی‌اعتنایی شود، جامعه گرفتار عواقب خطرناکی خواهد شد و در چنین اجتماعی هیچ‌کس در امنیت نخواهد بود؛ بنابر اهمیت این امر، علمای اسلامی آن را اساس و محور دین گفته‌اند؛ چنانکه امام محمد غزالی رحمه‌الله می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر قطبی است از اقطاب دین که همه‌ی انبیا را بدین فرستاده‌اند؛ چون [اگر] این مندرس شود و از میان خلق برخیزد، همه‌ی شرع باطل شود».
با توجه به مطالب بالا، امر به معروف و نهی از منکر مسئولیتی ارشادگرایانه و خیرخواهانه و وظیفه‌ای همگانی است و تنها به قشر خاصی از مسلمانان – همان‌طور که خیلی‌ها چنین می‌پندارند – محدود نمی‌شود. همه باید در راه اصلاح جامعه و تحقق نظام الهی در زمین تلاش کنند و مسلمانان زمانی یک امت ممتاز محسوب می‌شوند که تک‌تک افراد امت اسلامی دعوت به‌سوی نیکی‌ها و مبارزه با فساد را در دستور کار خود قرار دهند و آن روز که این دو وظیفه‌ی بزرگ الهی به‌دست فراموشی سپرده شود، نه بهترین امت‌اند و نه به سود جامعه‌ی بشریت خواهند بود.
امام علامه سید ابوالحسن ندوی رحمه‌الله می‌فرماید: «خداوند متعال در کنار بعثت حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم، امتش را نیز به کار دعوت و امر به معروف و نهی از منکر مبعوث کرد، تا هم در حیات رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم و هم بعد از ارتحال ایشان تا قیامت این مسئولیت را به عهده بگیرند و جهانیان را به سوی حق فراخوانند و در هر زمان و مکان اتمام حجت کنند. برهمین‌اساس، امام شاه ولی‌الله دهلوی رحمه‌الله بعثت حضرت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را به «بعثت مقرونه» تعبیر کرده است، یعنی همراه با بعثت نبوی، امت نیز به همان رسالت مبعوث شده است».
