حکم برگزاری شب یلدا و تاریخچه آن «بخش چهارم»

نویسنده: خالد یاغی‌زهی

حکم برگزاری شب یلدا و تاریخچۀ آن

بخش چهارم

تاریخچۀ شب یلدا و بیان حقیقت آن: (ادامه)

پیروان بابک خرمدین و یا همان خرمدینان چنین روزی را جشن گرفته و آن را «خرم روز» و زایش خورشید می‌­دانند و آغاز سال نوی خود را با آن قرار داده‌­اند، این مراسم و نیز سال‌شماری آغاز زمستانی هنوز در میان برخی اقوام دیده می‌­شود که نمونۀ آن تقویم محلی پامیر و بدخشان (در نواحی شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان) است. همچنین در تقویم کهن ارمنی‌ها نیز از نخستین ماه سال نو با نام «ناواسارد» یاد شده است که با کلمه اوستایی «نوسرذه» به معنای «سال نو» در پیوند است.

ایرانیان باستان به مثابۀ نجات و تولد خورشید، شب را تا صبح اول دی٫جدی بیدار می­‌ماندند تا طلوع خورشید را نظاره­‌گر باشند و برای اکرام خورشید چنین تا صبح شب زنده­‌داری کرده و چنین جشن می­‌گرفتند، جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده بوده است. جشنی که از لازمه‌­های آن، حضور کهن‌سالان و بزرگان خانواده، به نماد کهن‌سالی خورشید در پایان پاییز بوده است، و همچنین خوراکی‌های فراوان برای بیداری دراز مدت که همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.

تاریکی نمایندۀ شیطان  بود و چون در طولانی‌­ترین شب سال، تاریکی شیطانی بیشتر می‌­پاید این شب برای ایرانیان نحس بود و چون فرا می‌­رسید، آتش می­‌افروختند تا تاریکی و عاملان شیطانی نابود شده و بگریزند، مردم گرد هم جمع شده و شب را با خوردن، نوشیدن، شادی و پایکوبی و گفت‌وگو به سر می‌آوردند و سفرۀ مخصوص می‌گستردند، هر آنچه میوۀ تازۀ فصل که نگاه‌داری شده بود و میوه­‌های خشک در سفره می‌­نهادند.

سفرۀ شب یلدا، «میَزد» نام داشت و شامل میوه‌­های­ تر و خشک، نیز آجیل یا به اصطلاح زرتشتیان، لُرک که از لوازم این جشن و ولیمه بود، به افتخار و ویژگی «اورمزد» و «مهر» یا خورشید برگزار می‌­شد.^[1]

در آیین‌­های ایران باستان برای هر مراسم جشن و سرور آیینی، سفره‌­ای می­‌گستردند که بر آن افزون بر آلات و ادوات نیایش، مانند آتشدان، عطردان، بخوردان و غیره، برآورده‌­ها و فرآورده­‌های خوردنی فصل و خوراک‌های گوناگون، خوراک مقدس مانند «می­زد» نیز نهاده می‌­شد.

ایرانیان گاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنۀ کوه­‌های البرز به انتظار باززاییده شدن خورشید می‌نشستند. برخی در مهرابه‌­ها (نیایشگاه­‌های پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول می­‌شدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند و شب هنگام دعایی به نام «نی ید» را می‌­خوانند که دعای شکرانه نعمت بوده است.

روز پس از شب یلدا (یکم جدی/دی ماه) را خورروز (روز خورشید) و دی گان؛ می‌­خواندند و به استراحت می‌پرداختند و تعطیل عمومی بود (خرمدینان، این روز را خرم روز یا خره روز می‌­نامیدند). خورروز در ایران باستان روز برابری انسان‌­ها بود در این روز همگان از جمله پادشاه لباس ساده می­‌پوشیدند تا یکسان به نظر آیند و کسی حق دستور دادن به دیگری نداشت و کارها داوطلبانه انجام می­‌گرفت نه تحت امر.^[2]

در این روز جنگ کردن و خون‌ریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ هم ممنوع بود این موضوع را نیروهای متخاصم با ایرانیان نیز می­‌دانستند و در جبهه‌­ها رعایت می‌­کردند و خون‌ریزی به طور موقت متوقف می‌­شد.

در این روز بیشتر ازاین‌رو دست از کار می­‌کشیدند که نمی‌­خواستند احیاناً مرتکب بدی شوند که آیین مهر ارتکاب هر کار بد کوچک را در روز تولد خورشید گناهی بسیار بزرگ می‌­شمرد. ایرانیان به سَرو به چشم مظهر قدرت در برابر تاریکی و سرما می­‌نگریستند و در خورروز در برابر آن می­‌ایستادند و عهد می­‌کردند که تا سال بعد یک سرو دیگر بکارند.^[3]

در برهان قاطع ذیل کلمه «یلدا» چنین آمده است: «یلدا شب اول زمستان و شب آخر پاییز٫خزان است که اول جَدی و آخر قوس باشد و آن درازترین شب‌­هاست در تمام سال و در آن شب و یا نزدیک به آن شب آفتاب به برج جدی تحویل می­‌کند و گویند آن شب به غایت شوم و نامبارک می‌­باشد و بعضی گفته‌­اند شب یلدا یازدهم جدی است.

همانطور که قبلاً هم ذکر شد این شب در بین اقوام و ملت­‌های دیگر و ادیان مختلف روزی بود برای جشن و تکریم و گردهمایی، شب یلدا در کشورهای دیگر و جشن­‌های مشابه جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بوده است. در روم باستان و هم‌زمان با ترویج مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس (خورشید شکست‌ناپذیر) ایزد پاگان رومی بسیار شایع بود و رومیان میلاد او را در زمان انقلاب زمستانی جشن می­‌گرفتند. سول اینویکتوس در آیین میترائیزم رومی نیز نقشی ویژه داشت و حتی میتراس (معادل یونانی میترا ایزد باستان ایرانی) لقب خورشید شکست‌ناپذیر را داشت.

محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میترایزم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها، بسیاری از بقایای مراسم و جشن­‌های پیش از مسیحیت به‌خصوص کریسمس را در خود نگاه داشته است و کریسمس به‌عنوان آمیزه‌­ای از جشن‌های ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به‌­عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد.^[4]

هنگام توسعۀ آیین‌­های رازورزی در اروپا و سرزمین‌­های تحت فرمانروایی امپراتوری روم و پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیارۀ کیوان (ساترن)، ایزد باستانی زراعت، احترام می‌­نهادند. این جشن تا هفت روز ادامه می‌­یافت و انقلاب زمستانی را شامل می‌­شد. از آنجا که رومیان از گاه‌شماری یولیانی در محاسبات خود استفاده می‌­کردند روز انقلاب زمستانی به جای ۲۱ یا ۲۲ دسامبر حدوداً در ۲۵ دسامبر واقع می‌­شد.

فرانتس کومون، باستان­شناس بلژیکی و بنیان­‌گذار میتراپژوهی مدرن و دیگر میتراپژوهان هم‌فکر او مفاهیم آیین میترایزم روم را کاملاً برگرفته از آیین مزدیسنا و ایزد ایرانی میترا (مهر) می­‌دانند؛ اما این ایده از دهۀ ۱۹۷۰ میلادی به بعد به شدت مورد نقد و بازبینی قرار گرفته است و اکنون به یکی از مسائل بسیار مجادله برانگیز در زمینۀ پژوهش ادیان در دنیای روم و یونان باستان تبدیل شده است. جشن تولد می‌ترا تنها آئینی نیست که به مسیحیت راه پیدا کرده است. میان سنت‌­های مسیحیان و آئین میترائیزم شباهت‌­های زیادی وجود دارد. امروزه تمام مسیحیانی که تولد عیسی مسیح را جشن می‌­گیرند هنوز هم در روز جشن شومینه و شمع‌­های‌شان را روشن نگاه می‌­دارند، درخت کریسمس را با چراغ­‌های کوچک نورانی تزئین می‌کنند، شب زنده‌داری می­‌کنند و غذاهای مخصوص و ویژه می­‌خورند؛ به دید و بازدید یکدیگر می‌­روند و این مناسبت را در کنار دوستان و اقوام‌شان جشن می­‌گیرند؛ درست نظیر همان سنتی که ایرانیان باستان در شب یلدا برگزار می­‌کردند. کریسمس و یلدا تنها نمونه‌­ای از بسیاری از باورها، آداب و رسوم، نمادها، داستان‌ها و افسانه‌­های مشترکی هستند که مردم ملل مختلف و مذاهب مختلف را به هم پیوند می‌­زنند.^[5]

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی