تاریخ جوامع بشری نشان می‌دهد که همواره در دوره‌های مختلف، جوامع در معرض بحران‌های فکری، اخلاقی و اجتماعی قرار گرفته‌اند. این بحران‌ها در برخی موارد ناشی از ضعف‌های درونی، نظیر افول ارزش‌های اخلاقی، فقدان معنویت، تضعیف نهادهای آموزشی و دینی، و در برخی دیگر، حاصل تأثیرگذاری عوامل بیرونی همچون حملات فرهنگی، نفوذ اندیشه‌های انحرافی و سلطۀ سیاسی بیگانگان بوده است. در چنین شرایطی، تلاش‌های اصلاحی و تربیتی به‌عنوان یکی از راهکارهای اساسی برای احیای جوامع و بازگرداندن آن‌ها به مسیر صحیح مطرح شده است.
در تاریخ اسلام، اندیشمندان، مصلحان و علمای بسیاری کوشیده‌اند تا از طریق تدوین آثار علمی، ارائۀ راهکارهای اصلاحی و پیگیری برنامه‌های تربیتی، جامعۀ اسلامی را از انحرافات و آسیب‌های فکری و اخلاقی نجات دهند. در میان این چهره‌های برجسته، امام محمد غزالی رحمه‌الله یکی از اثرگذارترین متفکران و مصلحان اسلامی است که در قرن پنجم هجری با نگارش کتاب احیاء علوم الدین، تحولی عمیق در حوزۀ اخلاق، تربیت اسلامی و اصلاح دینی ایجاد کرد. این اثر را می‌توان یکی از جامع‌ترین و تأثیرگذارترین کتاب‌های اسلامی در زمینۀ تربیت اخلاقی و معنوی دانست که توانسته است بر گسترۀ وسیعی از جوامع اسلامی تأثیر بگذارد.
پیش از بررسی محتوای این اثر ارزشمند، لازم است به بستر تاریخی و اجتماعی تألیف آن نگاهی داشته باشیم. قرن پنجم هجری، دوره‌ای پر از آشوب و تغییرات در جهان اسلام بود. از یک سو، دستگاه خلافت عباسی رو به ضعف نهاده و قدرت‌های محلی در حال رقابت با یکدیگر بودند. از سوی دیگر، تشتت فکری و مذهبی میان فرق مختلف اسلامی، به‌ویژه میان فقیهان، متکلمان و صوفیان، موجب شده بود که اختلافات علمی و اعتقادی گاه به نزاع‌های اجتماعی و سیاسی تبدیل شود. علاوه بر این، فساد اخلاقی در میان برخی از طبقات اجتماعی، از جمله بخشی از نخبگان علمی و سیاسی، موجب شده بود که بسیاری از مردم از آموزه‌های دینی فاصله بگیرند و دین را در ظواهر و رسوم محدود کنند. در چنین فضایی، امام محمد غزالی رحمه‌الله که خود از برجسته‌ترین متکلمان و فقیهان عصر خویش بود، پس از طی مراحل مختلف علمی و عملی، به این نتیجه رسید که راه نجات امت اسلامی، نه در جدل‌های بیهوده فقهی و کلامی، بلکه در بازگشت به روح حقیقی دین و اصلاح درونی افراد نهفته است.
در پژوهش قبلی، نقش سلاطین و حکام در اصلاح و فساد جامعۀ اسلامی بررسی شد و نشان داده شد که چگونه حکومت‌داران، از طریق سیاست‌گذاری‌های خود، می‌توانند مسیر هدایت یا انحطاط یک امت را تعیین کنند. اما در کنار این بُعد، اصلاح اخلاقی و معنوی افراد نیز امری ضروری است؛ چرا که یک جامعه متشکل از افراد است و اگر این افراد از نظر اخلاقی و معنوی اصلاح نشوند، هرگونه اصلاح حکومتی و اجتماعی نیز دوام نخواهد یافت. بر همین اساس، امام محمد غزالی رحمه‌الله در احیاء علوم الدین تلاش کرد تا پلی میان فقه و تصوف ایجاد کند و دین را نه‌تنها در قالب احکام و عبادات، بلکه به‌عنوان یک نظام جامع تربیتی، اخلاقی و معرفتی معرفی نماید.
این پژوهش بر آن است تا ضمن بررسی اهداف و انگیزه‌های امام محمد غزالی رحمه‌الله در نگارش این اثر، به تحلیل ساختار و محتوای احیاء علوم الدین بپردازد. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این کتاب، ارائۀ راهکارهای عملی برای اصلاح نفس، تهذیب اخلاق و دستیابی به سعادت دنیوی و اخروی است. در این راستا، احیاء علوم الدین را می‌توان به‌عنوان اثری که درصدد ایجاد توازن میان بُعد ظاهری و باطنی دین است، مورد بررسی قرار داد.
نکتۀ مهم دیگری که در این پژوهش به آن پرداخته خواهد شد، بررسی تأثیرات گستردۀ این کتاب بر جریان‌های فکری و اصلاحی پس از امام محمد غزالی رحمه‌الله است. بسیاری از متفکران، مصلحان و علما در طول تاریخ، از آموزه‌های این اثر الهام گرفته و تلاش کرده‌اند که در چارچوب آن، به اصلاح جوامع اسلامی بپردازند. در کنار این تأثیرات مثبت، برخی نقدها نیز بر احیاء علوم الدین وارد شده است، از جمله از سوی برخی فقها و علمای حدیث که معتقد بودند این کتاب در برخی مباحث از چارچوب‌های حدیثی فاصله گرفته است. در این پژوهش، ضمن بررسی این نقدها، تلاش خواهد شد که میزان صحت و اثرگذاری آن‌ها ارزیابی گردد.
با توجه به اینکه جوامع اسلامی در دوران معاصر نیز با چالش‌های فکری و اخلاقی متعددی مواجه هستند، مطالعه و بررسی کتاب احیاء علوم الدین می‌تواند الهام‌بخش برنامه‌های اصلاحی در شرایط کنونی باشد. امروزه، مشکلاتی همچون افراط‌گرایی مذهبی، سطحی‌نگری در دین، بحران هویت دینی، تضعیف اخلاق اجتماعی و دور شدن از ارزش‌های اسلامی، جوامع مسلمان را تهدید می‌کند. در این شرایط، آموزه‌های امام محمد غزالی رحمه‌الله می‌تواند راه‌گشای بازگشت به اصالت دینی و معنویت باشد. بنابراین، در این پژوهش سعی خواهد شد که ضمن بررسی جنبه‌های تاریخی و علمی این اثر، امکان بهره‌گیری از آن در حل بحران‌های معاصر نیز مورد تحلیل قرار گیرد.
ساختار پژوهش
برای دستیابی به این هدف، این پژوهش در چند بخش اصلی تنظیم شده است:
۱. بررسی بستر تاریخی و اجتماعی تألیف احیاء علوم الدین: در این بخش، شرایط فکری، اجتماعی و سیاسی دوران امام محمد غزالی رحمه‌الله مورد بررسی قرار خواهد گرفت و جایگاه او در میان علمای معاصر خود تحلیل خواهد شد.
۲. تحلیل ساختار و محتوای کتاب: این بخش شامل بررسی چهار رکن اصلی احیاء علوم الدین یعنی عبادات، عادات، مهلکات و منجیات است و نشان داده خواهد شد که چگونه این ساختار، یک نظام جامع برای اصلاح فرد و جامعه ارائه می‌دهد.
۳. تأثیرات تاریخی و نقدهای وارد بر کتاب: در این قسمت، تأثیرات این اثر بر اندیشمندان پس از امام محمد غزالی رحمه‌الله، واکنش‌های مثبت و منفی به آن، و نقدهای علمی که بر برخی از مباحث آن وارد شده است، مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
۴. کاربردهای معاصر آموزه‌های احیاء علوم الدین: در بخش پایانی، تلاش خواهد شد که نشان داده شود چگونه می‌توان از تعالیم این کتاب برای مواجهه با بحران‌های اخلاقی و اجتماعی جوامع اسلامی در دوران معاصر بهره برد.
امید است که این پژوهش بتواند نقش این اثر گران‌بها را در مسیر احیای معنویت و اخلاق در جوامع اسلامی تبیین کند و راهکارهایی برای بهره‌گیری از آموزه‌های آن در حل بحران‌های فکری و اخلاقی عصر حاضر ارائه دهد.
