«فإن تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ»؛ «پس اگر توبه کردند و برپاداشتند نماز را و دادند زکات را آنگاه برادران شما در دینند.»[1]
چکیده
دین اسلام کامل‌ترین و برترین دین الهی است که برنامه‌ای کامل برای زندگی مادی و معنوی انسان ارایه نموده و در تمام امور، دستورات دقیق و حکیمانه‌ای مطرح ساخته است. با دقت در احکام و مسائل شرعی و برنامه‌های جامع دین اسلام، به این نکتۀ مهم پی می‌بریم که دین اسلام، تنها یک قسمت از زندگی انسان یا یک جنبه از نیازهای او را مورد توجه قرار نداده، بلکه با عنایت به نیازهای مختلف آدمی در طول زندگی، احکام گسترده‌ای را برای او وضع کرده است. زکات یکی از ابعاد نظام اقتصادی اسلام و یکی از فروعات دین اسلام می‌باشد. زکات از مصادیق بارز صدقات است که به‌عنوان پشتوانۀ مالی برنامه‌های اجتماعی، در اصلاح ساختار جامعه و تطهیر زندگی، تزکیۀ نفوس و تألیف قلوب مردم، نقش به سزایی دارد.
وجود تعابیر متنوع و عبرت‌آموز دربارۀ زکات و صدقه، مانند بلاگردانی برای فرد و جامعه، زمینه‌ساز نزول رحمت و برکت، عامل افزایش عمر و گسترش زندگی، تجارت مستقیم با خداوند، ذکر عملی و… نشان‌دهندۀ اهمیت این واجب الهی است. این مفاهیم در آیات و روایات و هم‌چنین در باورهای عمیق مؤمنان و عرف جامعه به وضوح دیده می‌شود و بر ضرورت توجه به این عبادت اجتماعی تأکید می‌کند.
مقدمه
انسان، برترین آفریدۀ خدای مهربان است و برای رسیدن به کمال و سعادت در دنیا و آخرت، به برنامه‌ای کامل نیاز دارد که همۀ نیازهای مادّی و معنوی، روحانی و جسمانیِ زندگی‌اش را مورد توجه قرار داده و دستورات و راهنمایی‌های لازم را به او بنماید.
دین اسلام نیز کامل‌ترین و برترین دین الهی است که برنامه‌ای کامل برای زندگی مادی و معنوی انسان ارایه نموده و در تمام امور، دستورات دقیق، و حکیمانه‌ای مطرح ساخته است. مثلاً: دربارۀ رابطۀ فرد با خدا، نماز و روزه را واجب نموده است.
در مورد وظیفۀ فرد نسبت به انسان‌های دیگر و چگونگی آن، امر به معروف ونهی از منکر را فریضه‌ای مهم شمرده است.
در زمینۀ حفظ اتحاد و اجتماع امت اسلام، فریضۀ عبادی- سیاسی حج را واجب فرموده و نماز جمعه و جماعت را برای تحکیم پیوند میان مؤمنین و ارتباط جمعی آنان با پروردگار، تشریع کرده است.
در مورد چگونگی کسب و کار، احکام معاملات را توضیح داده و تجارت‌های حلال و حرام را مشخص کرده است. در مورد درآمدهایی که انسان‌ها کسب می‌کنند، زکات را واجب نموده است.
بنابراین، با دقت در احکام و مسائل شرعی و برنامه‌های جامع دین اسلام، به این نکتۀ مهم پی می‌بریم که دین اسلام، تنها یک قسمت از زندگی انسان یا یک جنبه از نیازهای او را مورد توجه قرار نداده، بلکه با عنایت به نیازهای مختلف آدمی در طول زندگی، احکام گسترده‌ای را برای او وضع کرده است.
بر همگان روشن است که عمل به این احکام و برنامه‌ها، علاوه بر اهمیت توجه و اطاعت بنده نسبت به دستورات خداوند، ثمرات و دستاوردهای مختلفی هم برای او در دنیا و آخرت دارد. زکات نیز که یکی از فروعات دین اسلام می‌باشد، احکام و مسائل فراوانی دارد که بر یکایک مسلمانان لازم است در احیا و اقامۀ احکام آن بکوشند. کسانی هم که حکم وجوب زکات به آن‌ها تعلق می‌گیرد، باید احکام آنرا درست و دقیق بیاموزند؛ چرا که اگر به احکام اقتصادی اسلام (به خصوص در مورد زکات) توجه کرده و بدان عمل کنیم، آثار مثبت آن‌ها به زودی در زندگی ما آشکار گشته و عواقب و نتایج ناشی از عدم اهتمام به این فریضه‌های اسلامی، از جامعۀ دینی ما دور خواهد شد.
رابطۀ پروردگار با بنده و محبت، اخلاص، بخشش و از خودگذشتگی‌ای که لازمه آن است:
هرگاه انسان به رابطۀ عجیب و بی‌نظیر پروردگار با بنده‌اش دقت کند، درمی‌یابد که این رابطۀ بی‌نظیر از اصالت، عمق، گستردگی، شمول و جامعیت برخوردار است و اساساً با روابط دیگر قابل مقایسه نیست. و کمترین تعبیری که دربارۀ این رابطه می‌توان بکار برد، این است که این رابطۀ خالق با مخلوق، رب با بنده، رازق با مرزوق، مالک با مملوک و حاکم با محکوم است؛ رابطۀ سرور بزرگوار و پروردگار مهربان با انسان محتاج و بندۀ خاکسار است. صفات کمال پروردگار، افعال بی‌مانند، ربوبیت حکیمانه و مهربانانه و توجه لطف‌آمیز و دقيق ذات الهى مى‌طلبد که تنها او درخور محبت ناب بوده و قلب، شیفتۀ او باشد و در راه او، بنده نه تنها اموال و دارایی‌ها، بلکه سروجان را فدا کند.
مظاهر ربوبیت الله تعالی و توجه او به انسان:
اگر انسان در مظاهر ربوبیت گستردۀ الهی، هدایت فراگیر و توجه زیادش به انسان در جهان هستی بنگرد، متوجه می‌شود که الله تعالی ذاتی است که به انسان وجود و هستی بخشیده است و او را برای استفاده از منابع، اموال، گنجینه‌ها، ابزارها و انرژی‌های زمین باحکمت و دقت آماده کرده است و به او دوست‌داشتن و جستن آن‌ها و نیست‌شدن در راه برآوردن‌شان و روش‌های استفاده از آن‌ها و همکاری با هم‌نوعان خویش، در رابطه با ساماندهی و مبادلۀ آن‌ها را، الهام کرده است.
صفت ربوبیت و هدایت در تمام انواع، اجناس، گروه‌ها و مخلوقات متجلی شده است.
«الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى»؛ «[پروردگار ما] همان کسی است که به هر موجودی، آنچه را لازمۀ آفرینش او بوده داده؛ سپس هدایت کرده است!»[2]
و در این زمینه، جایگاه اصلی و بهرۀ وافر به انسان: که جانشین الله تعالی در زمین است؛ تعلق دارد.
«وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً»؛ «و همانا گرامی داشتیم فرزندان آدم را و برنشاندیم آنان را در خشکی و دریا و روزی دادیم به ایشان از چیزهای پاکیزه و برتری دادیم ایشان را بر بسیاری از کسانی‌که آفریده‌ایم برتری دادنی.»[3]
و پهنه و کرانه‌های زمین را برای او هموار نمود و او را جهت برآوردن گنجینه‌ها، نهفته‌ها، و منابع آن برانگیخت: «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِزْقِهِ»؛ «اوست آنکه قرار داد برای شما زمین را رام، پس راه بروید در پهنۀ آن و بخورید از روزی او»[4]
و برای او منابع روزی، غذا و پایه‌های زندگی؛ مثل حیوانات، آب، آتش و… را که نه تنها نیازهای اصلی، فطری، اساسی و بنیادی زندگی ابتدایی، بلکه نیازهای تمدن پیشرفته هستند، مسخر و فراهم کرد: «أَفَرَأَيْتُم مَّا تَحْرُثُونَ (۶۳) أَأَنتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ (۶۴) لَوْ نَشَاء لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا فَظَلْتُمْ تَفَكَّهُونَ (۶۵) إِنَّا لَمُغْرَمُونَ (۶۶) بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ (۶۷) أَفَرَأَيْتُمُ الْمَاءِ الَّذِي تَشْرَبُونَ (۶۸) أَأَنتُمْ أَنزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ أَمْ نَحْنُ الْمُنزِلُونَ (۶۹) لَوْ نَشَاء جَعَلْنَاهُ أَجَاجًا فَلَوْلَا تَشْكُرُونَ (۷۰) أَفَرَأَيْتُمُ النَّارَ الَّتِي تُورُونَ (۷۱) أَأَنتُمْ أَنشَأْتُمْ شَجَرَتَهَا أَمْ نَحْنُ الْمُنشِؤُونَ (۷۲) نَحْنُ جَعَلْنَاهَا تَذْكِرَةً وَمَتَاعًا لِلْمُقْوِينَ(۷۳)»؛ «پس چه بینید (به من بگویید) آنچه را می‌کارید؟ آیا شما می‌رویانید آنرا یا ماییم رویاننده؟ اگر قطعاً برگردانیم آنرا گیاهی ریز و خشک، آنگاه به شگفتی می‌افتید؛ که همانا ما قطعاً زیان دیده‌ایم؛ بلکه ما بی‌بهره‌ایم، پس چه بینید این آبی را که می‌آشامید؟ آیا شما فرود آورده‌اید آنرا از ابر یا ماییم فرود آورنده؟ اگر بخواهیم می‌گردانیم آنرا تلخ و ناگوار، پس چرا سپاس نمی‌گزارید؟ پس چه بینید این آتشی را که می‌افروزید؟ آیا شما آفریدید درخت آنرا یا ماییم آفریننده؟ ما قرا داده‌ایم آنرا وسیلۀ یادآوری و برخورداری برای بیابان نوردان.»[5]
