سید جمال‌الدین از همان ابتدا در محیطی سرشار از آموزش‌های دینی و فرهنگی قرار گرفت. استعداد و هوش خارق‌العادۀ او از همان کودکی نمایان بود و او به‌سرعت در علوم مختلف پیشرفت کرد. در ابتدای تحصیلاتش، زبان عربی را آموخت و هم‌زمان به علوم دینی، تاریخ، فلسفه، منطق و ریاضیات نیز پرداخته بود. در آن دوران، علوم دینی جایگاه ویژه‌ای در جامعه داشتند و تدریس آن‌ها در مدارس سنتی اسلامی اهمیت فراوانی داشت.
سید جمال‌الدین با بهره‌گیری از این فرصت‌ها و استعداد طبیعی خود، توانست در سنین جوانی به درجه‌ای از کمال در علوم مختلف دست یابد. تحصیلات او در این مقطع نه‌تنها به او مهارت‌های علمی داد، بلکه او را برای مواجهه با مسائل پیچیدۀ اجتماعی و سیاسی آماده کرد. علاوه بر این، محیط آموزشی که در آن پرورش یافته بود، او را با شیوه‌های تدریس و تفکر عمیق دینی آشنا ساخت.
در سن هجده سالگی، که به کمال رسید، سید جمال‌الدین تصمیم به گسترش دانش خود گرفت و به هند سفر کرد. در آن زمان، هند یکی از مراکز بزرگ علمی و فرهنگی بود که در آنجا، نه‌تنها علوم اسلامی بلکه علوم مدرن و غربی نیز تدریس می‌شد. در هند، سید جمال‌الدین برای نخستین‌بار با روش‌های آموزشی نوین به‌شیوۀ اروپایی آشنا شد و در رشته‌های مختلف علمی مدرن تحصیل کرد.
این تجربه‌ها تأثیر شگرفی بر روی اندیشه‌های او گذاشت. در هند، او زبان انگلیسی را آموخت و توانست از منابع علمی و پژوهشی جدید بهره‌مند شود. او در این دوران توانست چشم‌اندازهای جدیدی برای خود ایجاد کند و به بررسی مسائل مختلف از جمله توسعۀ علمی، فلسفی و اجتماعی بپردازد. این تحصیلات به سید جمال‌الدین دیدگاه‌های جدیدی ارائه داد که در اندیشه‌های سیاسی و اصلاح‌طلبانۀ او در آینده اثر گذاشت.
به‌طور طبیعی، سید جمال‌الدین علاقۀ زیادی به سفر داشت و در این راستا تصمیم به انجام سفرهایی به کشورهای مختلف گرفت. او پس از اقامت در هند، تصمیم گرفت که فریضۀ حج را به‌جا آورد. سفر حج برای او فرصتی بود تا علاوه بر انجام یک عمل دینی مهم، به مطالعه و مشاهدۀ وضعیت کشورهای مختلف مسلمان‌نشین نیز بپردازد. در این سفر، او با فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف مسلمانان آشنا شد و این تجربیات به گسترش دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی او کمک کرد.
در نهایت، سید جمال‌الدین پس از گذراندن یک سال از سفر به کشورهای مختلف، به مکه رسید و فریضۀ حج را در سال 1857 میلادی (1273 هجری قمری) به‌جا آورد. این سفر معنوی که در آن زمان یکی از بزرگ‌ترین سفرهای دینی مسلمانان به شمار می‌رفت، تأثیر زیادی بر شخصیت سید جمال‌الدین داشت. او در این سفر به‌ویژه به مسائل وحدت اسلامی، اتحاد مسلمانان و نیاز به اصلاحات فرهنگی و علمی در جوامع اسلامی توجه بیشتری پیدا کرد.
این سفر علاوه بر ابعاد معنوی و دینی آن، به‌عنوان یک دورۀ مهم در رشد فکری و سیاسی سید جمال‌الدین محسوب می‌شود. تجربه‌های مختلف او در هند و مکه باعث شد تا او به‌عنوان یک شخصیت برجستۀ اسلامی، هم در زمینۀ دینی و هم سیاسی، مطرح شود.[1]
نتیجه‌گیری کلی
بحث دربارۀ ملیت و هویت سید جمال‌الدین افغانی همواره یکی از موضوعات پرچالش و مورد اختلاف در تاریخ‌نگاری اسلامی بوده است. شخصیت پیچیده و تاثیرگذار او در دنیای اسلام، باعث شده که بسیاری از محققان و نویسندگان از زوایای مختلف به بررسی زندگی و هویت وی پرداخته و نظریات مختلفی ارائه دهند.
از یک سو، برخی منابع و محققان ایرانی معتقدند که سید جمال‌الدین افغانی اصالتاً ایرانی است و به‌ویژه از منطقۀ اسدآباد همدان در ایران به دنیا آمده است. این دیدگاه عمدتاً بر اساس شواهدی است که به تاریخچۀ خانوادگی و شجره‌نامۀ او اشاره دارد و هم‌چنین به‌واسطۀ نام «اسدآبادی» که در برخی از منابع تاریخی به‌عنوان لقب سید جمال‌الدین ذکر شده، تقویت می‌شود.
از سوی دیگر، برخی از محققان افغان بر این باورند که سید جمال‌الدین افغانی از مناطق شرقی ایران و در واقع از خاک افغانستان به دنیا آمده است. این دیدگاه بیشتر به‌واسطۀ نام «افغانی» و هم‌چنین اسناد و منابع تاریخی افغانستانی مطرح می‌شود که به محل تولد وی در نواحی مرزی افغانستان اشاره دارند؛ و قول ارجح‌تر نیز نظر دوم است. تحصیلات و سفرهای علمی سید جمال‌الدین نیز بخش دیگری از هویت او را تشکیل می‌دهد. وی با سفر به کشورهای مختلف مانند هندوستان، مصر، ترکیه و فرانسه، نه تنها دانش و تجربه‌های گسترده‌ای را کسب کرده، بلکه در این سفرها با بسیاری از شخصیت‌های برجستۀ جهانی دیدار کرد و تأثیرات فرهنگی و سیاسی زیادی بر جهان اسلام گذاشت. این سفرها و ارتباطات بین‌المللی سید جمال‌الدین به‌طور مستقیم بر نگرش‌های اصلاح‌طلبانه و تحولات اجتماعی و سیاسی در دنیای اسلام تأثیرگذار بود.
در نهایت، نتیجه‌گیری در مورد ملیت سید جمال‌الدین افغانی به‌نظر می‌رسد که او شخصیتی جهانی و فراتر از مرزهای جغرافیایی بوده است. هویت او نه‌تنها به محل تولد و نسب او محدود نمی‌شود، بلکه به‌واسطۀ فعالیت‌های علمی، سیاسی و اصلاح‌طلبانه‌ای که در سطح جهانی انجام داده، این شخصیت به نمادی از بیداری اسلامی و تلاش برای پیشرفت و اصلاح در جوامع مسلمان تبدیل شده است. به‌این‌ترتیب، سید جمال‌الدین افغانی نمی‌تواند تنها در چارچوب یک ملیت خاص تعریف شود و باید او را شخصیتی جهانی و متعلق به تمامی مسلمانان و آزادی‌خواهان در نظر گرفت.
ادامه دارد…
[1]. الفاخوري، حنا، الجامع في تاريخ الأدب العربي؛ الأدب الحديث، ج ۲، ص ۷۷، چاپ اول، دار الجيل، بیروت، ۱۹۸۶.
