سنت است که در بین راه، هرگاه به بلندی برآید تکبیر و هرگاه به پستی فرو رود تسبیح گوید. پیامبر (صلی الله علیه وسلم) یکی از اصحاب خود را که به سفر می‌رفت چنین وصیت کرد: «هرگاه به بلندی برآیی تکبیر بگو.» این حدیث به طور کامل در آداب وداع مجاور ذکر شده است. در صحیح بخاری به روایت جابر (رضی الله عنه) چنین آمده است: «ما هنگام بالا رفتن از بلندی تکبیر و هنگام فرو آمدن به پستی تسبیح می‌گفتیم.»[1] در صحیحین از ابوموسی اشعری (رضی الله عنه) روایت شده است که گفت: «در سفری با پیامبر (صلی الله علیه وسلم) همراه بودیم. هنگام بالا رفتن به بلندی با صدای بلند تکبیر و تهلیل می‌گفتیم. آن حضرت (صلی الله علیه وسلم) فرمود: “ای مردم، بر نفس‌های خود نرمی کنید (یعنی با صدای بلند تکبیر نگویید و خود را به رنج نیندازید)؛ زیرا شما کسی را که ناشنوا یا از شما غایب باشد نمی‌خوانید، بلکه شما کسی را می‌خوانید که شنوا بوده و به شما نزدیک است.”» «وَهُوَ مَعَكُمْ»[2] «إِنَّهُ سَمِيعٌ قَرِيبٌ.»[3] در کتاب ابن السنی از انس (رضی الله عنه) روایت شده است که پیامبر (صلی الله علیه وسلم) هنگام بالا رفتن از بلندی میگفت: «اللَّهُمَّ لَكَ السَّرَفُ عَلَى كُلِّ شَرَفٍ وَ لَكَ الْحَمْدُ عَلَى كُلِّ حال»؛ « خداوندا هر شرف و والایی که بر بلندی است از آن توست و حمد و سپاس در هر حالی شایسته‌ی توست.»[4]
۱۱. پیمودن راه در شب
باید در این امر سهل‌انگاری نورزد و تأخیر در آن را جایز نداند؛ زیرا پیمودن فاصله‌های طولانی با رعایت این امر، زودتر میسر می‌شود. در سنن ابوداود به روایت انس بن مالک (رضی الله عنه) آمده است که پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فرمود: «بر شما لازم است که در شب به پیمودن راه بپردازید؛ زیرا زمین در شب درنوردیده می‌شود.»[5] در اثنای سفر در شب، اگر بخواهد که ساعتی فرود آمده و استراحت نماید، سنت این است که از وسط راه به کناری برود. در صحیح مسلم به روایت ابی‌هریره (رضی الله عنه) آمده است که پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فرمود: «اگر آخر شب در جایی برای استراحت فرود آمدید، باید از وسط راه کنار روید؛ زیرا راه در شب محل رفت و آمد جانوران و گزندگان است.»[6]
۱۲. خواندن دعا جهت دفع موجودات آزار دهنده
در صحیح مسلم و منابع دیگر از خوله بنت حکیم (رضی الله عنها) چنین روایت شده است: «از پیامبر (صلی الله علیه وسلم) شنیدم که فرمود: “هر کس در منزلی فرود آید و این کلمات را بگوید: اَعُوْذُ باللهِ بِكَلِمَاتِ اللهِ التَّامَّاتِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ (پناه می‌برم به کلمات تامه‌ی خداوند از شر آنچه آفرید)، تا زمانی که از آن منزل نرود، هیچ چیز به او ضرر نمی‌رساند.”»[7] در سنن ابیداود و منابع دیگر از ابن عمر (رضی الله عنه) روایت شده است که: پیامبر (صلی الله علیه وسلم) در سفر، هنگام شب برای دفع گزندگان این کلمات را می‌خواند: «یا اَرْضِ! رَبِّي وَ رَبُّكَ اللهُ اَعُوْذُ بِالله مِنْ شَرِّكَ وَ شَرِّ مَا فِيْكَ وَ شَرِّ مَا خُلِقَ فِيْكَ وَ شَرِّ مَا يَدُبُّ عَلَيْكَ وَ اَعُوْذُ بِكَ مِنْ أَسَدٍ وَأسُوْدٍ وَ مِنَ الْحَيَّةِ وَالْعَقْرَب وَ مِنْ سَاكِن الْبَلَدِ وَ مِنْ شَرِّ وَالِدٍ وَ مَا وَلَدَ»؛ ترجمه: «ای زمین، پروردگار من و تو الله است. پناه می‌برم به خدا از شر تو و شر آنچه که در تو است و از شر آنچه که بر روی تو حرکت میکند. خدایا، از شر شیر و حیوانات درنده و از مار و عقرب و ساکنان شهر و از شر والد و مولود به تو پناه می‌برم.»[8] و هنگام سحر میفرمود: «سَمِع سَامِعٌ بِحَمْدِ اللهِ وَ حَسُنَ بَلَاتُهُ عَلَيْنَا رَبُّنَا صَاحِبُنَا وَ أَفْضَلَ عَلَيْنَا عَائِذَا بِاللَّهِ مِنَ النَّارِ.»[9]
۱۳. توجه به جانب راست هنگام تعدد راهها
وقتی در سفر، راههای متعددی پیش روی آنان قرار گیرد باید به آن راهی بروند که در سمت راست است؛ زیرا در بعضی احادیث صحیح وارد شده است که وقتی راهها بر شما مشتبه شود باید به طرف راست بروید؛ چون در آن جانب فرشتهای است که مسافر را راهنمایی میکند.
۱۴. به تنهایی سفر نکردن
باید تنها سفر نکند، به خصوص در شب که از جمله مکروهات و ممنوعات است. در صحیح بخاری به روایت ابن عمر (رضی الله عنه) آمده است که پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فرمود: «اگر مردم آنچه را که در تنهایی است همانند آنچه که من می‌دانم بدانند، هرگز در شب تنها سفر نمی‌کنند.»[10] امام خطابی (رحمه الله) در شرح حدیث مذکور گفته است که تنها سیر کردن بر روی زمین از اعمال شیطان است. علما گفتهاند تنها سفر کردن موجب مضرت دینی و مشقت دنیوی است. مضرت دینی این است که از صواب جماعت محروم می‌ماند و مشقت دنیوی این است که در هنگام نیاز بدون یار و مددکار می‌ماند. بهتر است که همراهان سفر از سه نفر کمتر نباشند. در اخبار آمده است که: «خَيْرُ الرُّفَقَاء اَرْبَعَةٌ»؛ «بهترین رفیقان و همسفران این است که چهار نفر باشند.»[11] در مسند امام مالک و ترمذی و غیر آن ثابت شده است که پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فرمود: «یک سوار و دو سوار شیطان است، ولی سه سوار، گروه نیکان هستند؛ یعنی شیطان به آنان کاری ندارد.»[12] علما در شرح این حدیث گفتهاند: «سه تن را شیاطین نگفت به اینجهت که ایشان در جماعت متمکن بوده و یکدیگر را یاری میکنند.» حدیثی مرسل از آنحضرت (صلی الله علیه وسلم) روایت شده است که: «شیطان یک نفر و دو نفر را به و هم میاندازد، لیکن اگر سه نفر باشند نمیتواند آنان را به و هم افکند.»[13]
۱۵. نزدیک یکدیگر فرود آمدن
اگر عده‌ی زیادی در سفر همراه هم باشند، هنگام استراحت باید در مکانی نزدیک به یکدیگر فرود آیند و پراکنده نباشند؛ زیرا رسول الله (صلی الله علیه وسلم) از آن منع فرموده است. در سنن ابی داود به روایت ابی‌ثعلبه خشنی (رضی الله عنه) آمده است که صحابه کرام (رضی الله عنهم) در بین سفر، وقتی در مکانی فرود می‌آمدند، در نقاط مختلف پراکنده می‌شدند. رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) فرمود: «پراکنده شدن شما در نقاط مختلف کار شیطان است. پس از این، در هر منزلی که فرود آمدید باید چنان مجتمع و نزدیک به یکدیگر باشید که اگر جامه‌ای بر شما بپوشانند، همه را فرا گیرد.»[14]
۱۶. تعیین امیر
اگر عده‌ای زیادی با یکدیگر به سفر روند، باید یکی را از میان خود به عنوان امیر برگزینند و آن شخص باید در علم، تقوی و کرم بر همنشینان خود برتری داشته باشد. در سنن ابیداود به روایت ابی‌سعید خدری (رضی الله عنه) آمده است که: «پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فرمود: وقتی سه نفر به سفر روند، باید یکی را بر خود امیر سازند.» [15] بنا بر مضمون این حدیث، وقتی جمعی از رفیقان یکی را بر خود حاکم سازند، باید تسلیم حکم وی باشند تا اختلاف نظر از بین آنان برداشته شود و شیطان نتواند میان ایشان فتنه اندازد. مستحب است که وقتی گروهی از دوستان اتفاق نظر نمودند تا کسی را به امیری برگزینند، آن شخص باید به تصمیم ایشان راضی شده و امیری را قبول کند و در شفقت و خدمت به یاران بکوشد، نه اینکه دیگران را به خدمت و ملازمت خود امر کند.
در شعب الایمان امام بیهقی (رحمه الله) به روایت سهل بن سعد (رضی الله عنه) آمده است که: پیامبر (صلی الله علیه وسلم) فرمود: «سید قوم در سفر کسی است که به آنان خدمت کند»؛[16] پس هر کس در خدمت سبقت گیرد قوم در هیچ عملی بر او مقدم نباشند مگر اینکه پیش از وی ایمان آورده باشند. مقصود این است که هر کس در خدمت بر دیگران سبقت گیرد در حقیقت او سيد قوم است؛ اگر چه به حسب رتبه از دیگران پایینتر باشد.
