علم حدیث یکی از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین علوم اسلامی است که به‌عنوان وسیله‌ای برای ارتباط امت با سنت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم مطرح می‌شود. در تعریف این علم، عالمان حدیث هرکدام تعابیر مختلفی ارائه کرده‌اند. علامه بدرالدین عینی در کتاب عمدة القاری شرح صحیح البخاری می‌نویسد: «علمی که به‌واسطۀ آن اقوال، افعال و احوال رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم شناخته می‌شود.»
این تعریف از لحاظ جامعیت، تنها احادیث مرفوع یعنی منسوب به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم را شامل می‌شود، ولی احادیث موقوف (منسوب به صحابه) و مقطوع (منسوب به تابعین) را در بر نمی‌گیرد.
حافظ سخاوی نیز در کتاب فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث تعریفی مشابه را ارائه کرده و می‌نویسد: «علم حدیث عبارت است از معرفت آنچه به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم از قول، فعل، تقریر و صفت نسبت داده می‌شود.»
برای برطرف نمودن این نقص و ارائۀ تعریفی کامل‌تر، در فتح الباقی بشرح الفیه العراقی تعریفی جامع‌تر ذکر شده است: «معرفة ما أضيف إلى رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم أو إلى أصحابه أو إلى من دونه قولاً أو فعلاً أو صفة أو تقريراً.»
این تعریف احادیث موقوف و مقطوع را نیز در بر می‌گیرد، اما برخی محققان بر این تعریف ایراد گرفته‌اند که عبارت «من دونه» فاقد حد و مرز مشخص است و ممکن است به‌گونه‌ای تفسیر شود که اقوال و افعال غیرمعتبر نیز به علم حدیث نسبت داده شوند.
انواع علم حدیث
علم حدیث به دو بخش عمده تقسیم می‌شود:
علم حدیث روایةً: این شاخه به ثبت و ضبط اقوال، افعال، تقریرات و اوصاف پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌پردازد. به‌عبارت دیگر، علم حدیث روایةً گنجینه‌ای از میراث نبوی است که عالمان حدیث با دقت فراوان به ثبت و انتقال آن همت گمارده‌اند.
علم حدیث درایةً: این بخش از علم حدیث به بررسی دقیق سند و متن احادیث می‌پردازد. هدف این شاخه، تشخیص صحت و سقم احادیث و تمییز دادن احادیث صحیح از ضعیف و موضوع است.
دیدگاه‌های مختلفی دربارۀ موضوع علم حدیث مطرح شده است. علامه کرمانی معتقد است که «ذات پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم» موضوع علم حدیث است. این دیدگاه توسط علامه محی‌الدین کافیجی در کتاب تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی نقد شده است. وی می‌گوید: «ذات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌تواند موضوع علم طب باشد، نه علم حدیث.»
اما علامه سیوطی این نقد را نمی‌پذیرد و توضیح می‌دهد که مراد علامه کرمانی از «ذات پیامبر» نه «من حیث هی هی» بلکه «من حیث إنه رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم» است. به‌عبارت دیگر، موضوع علم حدیث اقوال، افعال و سایر شئون پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به‌عنوان پیامبر و فرستادۀ خداوند متعال است.
غرض و غایت علم حدیث
هدف نهایی علم حدیث، الاهتداء بهدی النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم یعنی پیروی از سیره و سنت پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم است. قرآن کریم بر این موضوع تأکید کرده و می‌فرماید: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا»؛ ترجمه: «به‌یقین در [سیرۀ] پیامبر خدا برای شما الگویی نیکوست برای آن کس که به خدا و روز قیامت امید دارد و خدا را بسیار یاد می‌کند.»
ابن حجر عسقلانی در مقدمۀ کتاب نزهة النظر به این نکته اشاره می‌کند که: «علم حدیث مقدمه‌ای برای عمل به سنت نبوی و تحقق سعادت دنیوی و اخروی است.»
شرف و فضیلت علم حدیث
علم حدیث از شرافت و فضیلت ویژه‌ای برخوردار است؛ چراکه این علم به‌طور مستقیم با پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم و کلام و سیرۀ ایشان در ارتباط است. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: «وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا»؛ ترجمه: «آنچه را رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم برای شما آورده است، بگیرید و از آنچه شما را نهی کرده است، بازایستید.»
علاوه بر این، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم در حدیثی مشهور فرمودند: «نَضَّرَ اللَّهُ امْرَأً سَمِعَ مِنَّا حَدِيثًا فَحَفِظَهُ حَتَّى يُبَلِّغَهُ غَيْرَهُ»؛ ترجمه: «خداوند چهرۀ کسی را روشن کند که حدیثی از ما بشنود، آن را حفظ کرده و به دیگران منتقل نماید.»
حافظ ابن عبدالبر در کتاب جامع بیان العلم وفضله به تفصیل در مورد فضیلت علم حدیث سخن گفته و بیان می‌کند که هیچ دانشی شریف‌تر و ارزشمندتر از دانشی نیست که انسان را به شناخت و پیروی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم هدایت کند.
جنس علوم
طبق نظر بسیاری از علما، علوم به‌طور کلی به دو دستۀ اصلی تقسیم می‌شوند: نقلیه و عقلیه. این دو دستۀ اصلی هرکدام به دو بخش دیگر تقسیم می‌شوند که به تفصیل عبارتند از:
علوم عالیۀ عقلیه:
این دسته شامل علوم نظری و فلسفی است که مبتنی بر تفکر عقلانی و استدلال می‌باشد. برخی از نمونه‌های این علوم عبارتند از: فلسفه، رمل، جفر، نجوم و برخی علوم غیر عقلانی که مرتبط با پیش‌بینی‌ها و تحلیل‌های کیهانی و انسانی هستند.
علوم عالیۀ نقلیه:
این دسته شامل علوم دینی است که از منابع نقلی و روایات برگرفته می‌شود و به تفسیر و فهم دین می‌پردازد. در اینجا، مهم‌ترین نمونه‌ها شامل تفسیر قرآن کریم، علم حدیث، فقه اسلامی و اصول فقه هستند.
علوم آلیۀ عقلیه:
این دسته از علوم ابزارهای لازم برای درک بهتر علوم عالیۀ عقلیه است. مهم‌ترین مثال از این دسته منطق است که به‌عنوان ابزار تفکر عقلانی و ارزیابی صحیح استدلال‌ها شناخته می‌شود.
علوم آلیۀ نقلیه:
این دسته از علوم برای درک بهتر و صحیح‌تر علوم عالیۀ نقلیه به کار می‌آید و شامل علوم زبان‌شناسی عربی از جمله صرف، نحو، بلاغت، معانی، بیان و بدیع است. این علوم به‌ویژه در فهم صحیح متون قرآن و حدیث کاربرد دارند.
از میان این چهار دسته، علوم عالیۀ نقلیه، به‌ویژه علم حدیث، از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار است و جزو علوم کلیدی در فهم و تبیین دین به‌شمار می‌رود.
