علمای اسلام به‌طور سنتی در ابتدای هر علم به طرح مباحث مقدماتی می‌پردازند که به آن‌ها «رئوس ثمانیه» یا «بحوث ثمانیه» می‌گویند. این مباحث به‌عنوان چهارچوبی منسجم برای درک بهتر علم مطرح می‌شود و شامل موارد ذیل است:
تعریف علم؛ 2. موضوع علم؛ 3. غرض و غایت علم؛ 4. وجه تسمیۀ علم؛ 5. فضیلت علم؛ 6. انواع مصنفات؛ 7. تاریخ تدوین علم؛ 8. جایگاه و رتبۀ علم در میان سایر علوم.
در این مقدمه، علاوه بر مباحث فوق، موضوعات مهم دیگری نیز مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
معنای لغوی و اصطلاحی حدیث
علامه جوهری، از بزرگان علم لغت عربی، در کتاب صحاح در تعریف لغوی حدیث می‌نویسد: «الحدیث: الکلام قلیله وکثیره وجمعه أحادیث.»
بر این اساس، در معنای لغوی، کلمۀ «حدیث» به هر نوع سخن و کلام، اعم از اندک یا بسیار، اطلاق می‌شود؛ اما تعریف اصطلاحی حدیث نزد علمای اسلام مورد اختلاف لفظی است، هرچند در معنای آن وحدت وجود دارد. علامه طاهر بن صالح جزائری در کتاب توجیه النظر فی أصول الثلاثة به این نکته اشاره می‌کند که تعریف حدیث نزد اصولیین و محدثان متفاوت است.
تعریف حدیث نزد اصولیین
علمای اصول فقه «حدیث» را چنین تعریف می‌کنند: «حدیث عبارت است از اقوال و افعال رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم.» البته در این تعریف، تقریر پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز داخل است؛ زیرا تقریر نوعی فعل به‌شمار می‌رود. نکتۀ مهم این است که صفات و احوال غیر اختیاری پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم مانند ویژگی‌های جسمانی یا ذاتی در این تعریف لحاظ نمی‌شود؛ زیرا این صفات خارج از حیطۀ اختیارات آن‌حضرت است.
برخی از علما مانند اصولیان معتقدند این صفات نمی‌توانند مبنای استنباط احکام شرعی قرار گیرند؛ لذا آن‌ها را از تعریف حدیث خارج کرده‌اند.
تعریف حدیث نزد محدثین
در مقابل، محدثین «حدیث» را به معنای وسیع‌تری به کار می‌برند. حدیث در اصطلاح محدثین شامل موارد زیر است: اقوال پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم؛ افعال پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم؛ تقریرات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم و صفات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم (اعم از صفات اختیاری و غیر اختیاری).
حافظ سخاوی در کتاب فتح المغیث می‌نویسد: «والحدیث لغة ضد القدیم واصطلاحاً ما أُضیف إلی النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم قولاً له أو فعلاً أو تقریراً أو صفة، حتی الحرکات والسکنات فی الیقظة والمنام.»
بر این اساس، حرکات و سکنات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم، چه در بیداری و چه در خواب، جزء حدیث محسوب می‌شود.
وجه تسمیۀ حدیث
دربارۀ دلیل نام‌گذاری کلام رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم به «حدیث» نظرات مختلفی مطرح شده است:
حافظ ابن حجر عسقلانی در کتاب فتح الباری می‌نویسد که چون قرآن کریم «کلام قدیم» است و در مقابل، سخنان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم «حدیث» (یعنی تازه و نو) محسوب می‌شود، به همین دلیل به آن «حدیث» گفته می‌شود.
حافظ سخاوی نیز در فتح المغیث به این مطلب اشاره می‌کند، اما آن را بعید می‌داند و دلیل دیگری برای این نام‌گذاری ذکر نمی‌کند.
علامه شبیراحمد عثمانی در مقدمۀ فتح الملهم نظر عمیق‌تری را بیان می‌کند. وی معتقد است که واژۀ «حدیث» از آیۀ شریفۀ: «وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ» برگرفته شده است.
وی توضیح می‌دهد که خداوند در این آیه به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم دستور می‌دهد تا نعمت‌های الهی را بازگو کند. این نعمت‌ها شامل تعلیم احکام و شرایع می‌شود. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم نیز مؤظف شد که آنچه را خداوند به او آموخته، از طریق قول و فعل به مردم ابلاغ کند. به همین دلیل، اقوال و افعال پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم به «حدیث» موسوم شد.
مترادفات حدیث: روایت، خبر، اثر و سنت
در اصطلاح علمای حدیث، واژه‌های «روایت، خبر، اثر» و «سنت» گاهی به‌عنوان مترادف حدیث استفاده می‌شوند، اما برخی از علما تفاوت‌هایی بین آن‌ها قائل شده‌اند:
ابن حجر عسقلانی می‌گوید: «حدیث» به اقوال، افعال و احوال پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم اطلاق می‌شود.
برخی از علما «خبر» را در معنای عام‌تر به کار برده و بین آن و حدیث تفاوت قائل‌اند: حدیث: اقوال و افعال پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم. خبر: شامل اقوال و افعال پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم و دیگران.
فقهای خراسان واژۀ «حدیث» را برای روایات مرفوع به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم به کار می‌برند و «اثر» را به سخنان صحابه و تابعین اختصاص می‌دهند.
امام غزالی این اصطلاح را پذیرفته است، اما امام نووی در شرح صحیح مسلم می‌نویسد که نزد جمهور علما، میان «حدیث» و «اثر» تفاوتی وجود ندارد.
برخی بزرگان معتقدند که «سنت» تنها شامل اعمال رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم و صحابه است و احادیث قولی در آن داخل نمی‌شوند. بااین‌حال، کاربرد عمومی نشان می‌دهد که در میان واژه‌های «حدیث، خبر، اثر و سنت» تفاوت معناداری وجود ندارد.
امام طحاوی در کتاب شرح معانی الآثار دلیل نام‌گذاری اثر را به روایات منسوب به صحابه و تابعین مرتبط می‌داند.
بر این اساس، حدیث در معنای اصطلاحی محدثان، مفهومی جامع و شامل اقوال، افعال، تقریرات و صفات رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم است. هرچند واژه‌های مترادفی مانند خبر، اثر و سنت نیز در متون به‌کار می‌روند، اما میان آن‌ها اختلاف نظرهایی جزئی وجود دارد.
