نظام حقوقی اسلام نظامی تکلیف‌گراست؛ به‌عنوان‌مثال در متون دینی وقتی صحبت از حقّ انسان‌ها می‌شود، بحث از حقوقی است که انسان‌های دیگر بر ما دارند و به‌عبارت‌دیگر، مسئولیتی که ما در قبال دیگران داریم.
در قرآن مجید آیات فراوانی وجود دارد که اهمیت مسئولیت‌پذیری و وظیفه‌شناسی را برای انسان بیان کرده است؛ چنانکه الله تعالی می‌فرماید: «وَلا تَقفُ ما لَیسَ لَکَ بِهِ عِلمٌ اِنَّ السَّمعَ وَ البَصَرَ وَالفُؤادَ کُلُّ اولئکَ کانَ عَنهُ مَسئولاً»؛ «از آنچه نمی‌دانی پیروی نکن؛ چرا که گوش و چشم و دل‌ها همه مسئول‌اند.»
مسئولیت‌پذیری از چنان اهمیتی برخوردار است که در بسیاری از تفاسیر از امانت الهی، به همان تعهّد و قبول مسئولیت یاد شده است: «اِنّا عَرَضنا الاَمانَةَ عَلَی السَّماوَاتِ وَالاَرضِ وَ الجِبالِ فَاَبَینَ اَن یَحمِلنَها وَ اَشفَقنَ مِنهَا وحَمَلَهَا الاِنسَانُ اِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولاً»؛ «ما امانت را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، آن‌ها از حمل آن ابا ورزیدند و از آن هراس داشتند؛ امّا انسان، آن را بر دوش کشید. او بسیار ظالم و جاهل بود.»
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: «كُلُّكُمْ رَاعٍ وَكُلُّكُمْ مَسْئُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ»؛ «همۀ شما مسئولیت دارید و هر مسئول در مورد افراد تحت سرپرستی خود بازخواست می‌شود.»
ضرورت مسئولیت‌پذیری و وظیفه‌شناسی
با توجه به مطالبی که گفته شد، این سؤال پیش می‌آید که پاسخ‌گو بودن در برابر یک مرجع برتر چه ضرورتی دارد؟ اگر انسان مسئولیتی را نمی‌پذیرفت چه اتّفاقی می‌افتاد؟
آفرینش انسان و جهان، هدف‌دار بوده است و هدف از آفرینش انسان عبادت و بندگی خداوند می‌باشد؛ چنانکه الله تعالی می‌فرماید: «وَما خَلَقتُ الجِنَّ وَ الاِنسَ اِلّا لِیَعبُدُونَ»؛ «جن و انس را نیافریدم جز اینکه مرا عبادت کنند.»
خداوند متعال راه رسیدن به قرب الهی و طریقۀ عبادت و بندگی خود را به‌صورت برنامه‌هایی به رسول خویش ابلاغ کرده است و پس از پیامبر صلّی‌الله‌علیه‌وسلم اوصیای او وظیفۀ آموزش معارف دین را بر عهده دارند. در این میان ما مسلمانان که به این دعوت لبّیک گفته‌ایم، وظایف و مسئولیت‌هایی پیدا می‌کنیم که عمل به آن‌ها ما را به کمال انسانی نزدیک می‌سازد.
لذا اگر ما در مقابل این نعمت‌های ارزشمند که خداوند برای هدایت بشر به او ارزانی داشته است، احساس مسئولیت نکنیم، حیاتی پوچ و بی‌هدف داشته و هرگز به مقام والای انسانیت نائل نمی‌شویم و اینجاست که ضرورت مسئولیت‌پذیری در برابر خداوند متعال مشخّص می‌شود.
مسئولیت نسبت به خانواده
در فرهنگ اسلام، خانواده کانونی مقدس است. در این دین، تمامی اعضای خانواده به‌خصوص همسران در برابر یکدیگر مسئول و موظف به رعایت آن می‌باشند. گرچه مسئولیت‌های تک‌تک اعضای خانواده نسبت به یکدیگر پرشمار است، اما مسئولیت مردان بیش از سایر اعضای خانواده است؛ چرا که مدیریت خانواده با مرد است و او وظیفه دارد با کردار و رفتار خویش، مهرورزی را در خانواده گسترش دهد و با خدمت به زن و مهربانی با اعضای خانواده، محیط آرامی را برای اعضای خانواده فراهم آورد.
مهرورزی مرد در خانواده سبب خواهد شد تا مسئولیت هدایت خانواده را نیز به‌خوبی عهده‌دار شود. قرآن کریم به همۀ مؤمنان خطاب می‌کند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَة»؛ «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، خود و خانوادۀ خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه دارید.»
در این آیۀ شریفه، لفظ «قوا» (نگه دارید) اشاره به این دارد که اگر افراد را به حال خود رها کنید، به‌طور ناخواسته به‌سوی آتش دوزخ پیش می‌روند. شما باید آن‌ها را از سقوط در آتش دوزخ حفظ کنید.
گرچه اسلام بر امر به معروف و نهی از منکر سفارش بسیاری نموده است، اما از آیۀ فوق به‌خوبی فهمیده می‌شود که انسان در مقابل همسر و فرزندان خویش مسئولیت سنگین‌تری دارد و موظف است تا آنجا که می‌تواند در تعلیم و تربیت آن‌ها بکوشد، آن‌ها را از گناه باز دارد و به نیکی‌ها دعوت نماید، نه اینکه تنها به تغذیۀ جسم آن‌ها بسنده کند.
