ستایش خداوندی را سزا است، و درود و سلام بر فرستاده خدا پیامبر ما محمد (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) و بر خاندان او و یارانش و هر کسی او را دوست می‌دارد باد اما بعد:
نیکی و احسان به دیگران، صفتی پسندیده و ممدوح است که هم از نظر عقل و هم از نظر عرف مورد تأیید است. همه جوامع بشری برای این صفت خداپسندانه، اهمیت خاصی قائلند و فاعل آن را محترم می شمارند. در این میان، البته بعضی نیکی ها اهمیت دو چندان دارد، که نیکی به پدر و مادر از جمله آنهاست.
پدر و مادر حق بزرگی دارند، و منزلت آنان در دین والا است؛ و نیکی کردن به آنان همطراز توحید است، و سپاسگزاری از آنان همراه با سپاس خداوند است، و احسان به آنان از بزرگترین کارها و محبوبترین آن در نزد خداوند بزرگ و والا است.
«پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید، و به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو و یا هر دوی ایشان نزد تو به سن پیری برسند، اُف به آنان مگو، و بر سر ایشان فریاد مزن و با سخنان محترمانه با آن دو سخن بگو. و بال تواضع مهربانی را برایشان فرود آور و بگو: پروردگارا بدیشان مرحمت فرما، همانگونه که آنان در کوچکی مرا تربیت و بزرگ نمودند».
«ما به انسان دربارۀ پدر و مادرش سفارش کردهایم، مادرش بدو حامله شده است و هر دم به ضعف و سستی تازهای دچار آمده است. پایان دوران شیرخوارگی دو سال است که هم سپاسگزار من و هم سپاسگزار پدر و مادرت باشی، و بازگشت به سوی من است».
احادیث در این باره خیلی زیادند. از جمله احادیثی را که ابن مسعود (رضی‌الله‌عنه)روایت کرده است، فرمود: از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) پرسیدم: «کدام عمل در نزد خدا محبوب تر است؟ فرمود: «نماز» سر وقت است.» گفتم: سپس کدام؟ فرمود: «نیکی کردن به پدر و مادر است.» گفتم: سپس کدام؟ فرمود: جهاد در راه خداست».([1])
نیکی کردن به پدر و مادر از مواردی است که فطرت سالم بدان اعتراف میکند، و قانونهای آسمانی بر آن اتفاق دارند، و این رفتار پیامبران و منش شایستگان است.
چنانکه نیکی کردن دلیل بر ایمان راستین، و بزرگواری، و وفاداری است. نیکی کردن به پدر و مادر از زیباییهای شریعت اسلام است؛ این همان نمک شناسی و پاسداشت فضیلت و برتری است که نشانهی کمال شریعت و إشراف آن به همه حقوق است.
برخلاف قانونهای زمینی که برای پدر و مادر فضیلتی را در نظر نمی گیرد، و حق آن دو را رعایت نمیکند، بلکه این قوانین آنان را تحقیر میکند زیرا نسبت به آن دو ناآشنا است.
جهان غرب با وجود پیشرفت تکنولوژی ناظر بر این است، و در این نظامها مادر ابزاری است که اگر زمان استفاده از آن پایان یابد به زمین انداخته میشود. نهایت صورتهای نیکی کردن که از ذهن آنان تراوش شده این است که جشن سالیانهای به نام (جشن مادر) بنیان نهادهاند.
به گونهای که در آن روز پسران و دختران به مادران خودشان، دستههای گل تقدیم میکنند و نسبت به آنان، اظهار محبت و نیکی خواهند کرد.
این نهایت نیکی کردن است، فقط یک روز در سال است!
مواظبت، ترحم و وفاداری کجا است؟! آنان نسبت به این مفاهیم زیبا و والا آشنایی ندارند و بی بهره اند.
اما حق پدر و مادر در اسلام چنانکه گذشت، فقط این نیست، بلکه اسلام از نافرمانی نهی میکند و به شدت نسبت به آن هشدار میدهد و گناه کبیرهای است و همطراز با شرک است.
بسياری از افراد در احسان و نيکرفتاری با پدر و مادر کوتاهی می ورزند و آن گونه که قرآن می فرمايد در برابر پدر و مادر متواضع نيستند در حالی که پدر و مادر از منزلت بسيار والايی برخوردارند به گونهای که يکی از اصحاب از رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) درباره‌ی حق پدر و مادر پرسيد. پيامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) فرمود: «هما جنتك ونارك» .([2])
«آن دو بهشت و دوزخ تو هستند».
يعنی اگر با آنها نيک‌رفتار و در برابرشان متواضع باشی اسباب و زمينه‌ی رفتن به بهشت را برای خود فراهم کرده‌ای ولی اگر با آنها بدرفتاری کنی و از دستورات صحيح شان سرپيچی کنی زمينه‌ی رفتن به دوزخ را برای خود فراهم کرده‌ای.
اين در حالی است که بسياری از فرزندان از پدر و مادر به خصوص پدر خواسته‌های زيادی خارج از وظيفه‌ی آنان دارند.
بنابراین در مورد بالاتر از کلمه «اُف» نظر شما چیست. احادیث در این باره خیلی زیادند، و از جمله در حدیث عبدالله بن عمروبن عاص (رضی‌الله‌عنه) از پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) آمده است که فرمود: «گناهان کبیره عبارتند از: شرک به خدا، نافرمانی پدر و مادر، کشتن انسان و سوگند دروغ».([3])
با وجود منزلت پدر و مادر و دستور به نیکی کردن به آنان و نهی شدید درباره نافرمانی از پدر و مادر، گروهی از مردم این یادآوری‌ها را فراموش کرده‌اند بنابراین حق پدر و مادر را رعایت نمی‌کنند و به نافرمانی از آنان توجه‌ی ندارند.
در حالیکه عوامل بسیاری درموفقیت فرزندان نقش دارند که مهمترین آنها احترام به والدین است. احترام به والدین درموفقیت فرزندان در آیات قرآن کریم، با تاکید آمده است. احسان به پدر ومادر دردین مبین اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است چنان چه خدای متعال بارها در قرآن کریم از اهمیت احترام به والدین سخن به میان آورده است و در سیره پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) وبزرگان دین، این امر مورد توجه و تاکید فراوان قرار گرفته است.
احترام به پدر و مادر یکی از راه‌های قدرشناسی از زحمات و فداکاری‌های آنان است که مورد تایید هر انسان عاقلی است و در مقابل، هرگونه بی‌حرمتی به آنان، مورد سرزنش و توبیخ هر انسان منصفی است.
وظیفه انسان‌ها نسبت به پدر و مادر پس از مرگ آنها پایان نمی یابد زیرا با مرگ تنها رسالت انسان پایان می‌یابد بلکه آنها از منزلی به منزل دیگر می‌روند و آنها در جهان برزخ به سر می‌برند و نیکی‌های فرزندان به آنان می‌رسد.
فرزندان موظف هستند که برای آنها توشه‌ای بفرستند.
به نیابت از پدر و مادر خود نماز نفلی بخوانند تلاوت کنند و روزه نفلی بگیرند و برای آنان صدقه و خیرات بدهند، گرسنگان از طرف آن سیر کنند برهنگان را بپوشانند و به مشکلات خانواده‌های گرفتار رسیدگی کنند و ثواب کارهای خود را به آنان هدیه کنند.
مهمترین آداب نسبت به پدر ومادر:
1ـ اطاعت پدر و مادر در تمامی امور غیر از گناه.
2ـ خطاب قرار دادن آنها با ادب و مهربانی.
3ـ برخاستن در مقابل آنان وقتی که وارد منزل می‌شوند.
4ـ بوسیدن دست آنها، صبح و عصر و در مناسبات مختلف.
5ـ حفظ آبرو و حیثیت و اعتبار و دارایی آنان.
6ـ رعایت احترام و دادن هر چیزی که طلب میکنند.
7ـ مشورت با آنان در تمام کارها.
8ـ دعا و طلب بخشش دائمی برای آنان.
9ـ وقتی میهمان برایشان می‌آید، فرزند در کنار در بنشیند و مراقب نگاه آنان باشد که شاید با اشاره چیزی بخواهند.
10ـ انجام کارهایی که والدین به آن امر نکرده‌اند، اما آنها را خوشحال میکند.
11ـ بلند نکردن صدا در مقابل آنان.
12ـ در میان صحبت آنان سخن نگفتن.
13ـ خارج نشدن از منزل بدون اجازه آنها.
14ـ بیدار نکردن ناگهانی آنان از خواب.
15ـ برتری ندادن همسر یا فرزند بر آنان.
116ـ اگر کاری کردند که موافق میل ما نبود آنها را سرزنش نکنیم.
17ـ خودداری از خنده بی‌مورد در حضور آنان.
18ـ نخوردن غذایی که پیش روی آنان است.
19ـ دست نبردن به طرف غذا قبل از آنان.
20ـ دراز نکشیدن و نخوابیدن در حضور آنان مگر آنکه اجازه بدهند.
21ـ دراز نکردن پاها در حضور آنان.
22ـ وارد نشدن و راه نرفتن پیش از آنان.
23ـ جواب گویی ندای آنان به محض شنیدن.
24ـ احترام گذاشتن به دوستان آنان در زمام حیات و بعد از مرگ.
25ـ دوستی نکردن با کسانی که به پدر و مادر بدی میکنند.
26ـ دعا برای آنان خصوصاً بعد از مرگ که سودمند است.
علل ذکر نیکی به والدین بعد از وجوب عبادت پروردگار
فخر الدین رازی می گوید: به چند دلیل، بعد از وجوب عبادت پروردگار، نیکی به پدر و مادر ذکر شده است:
1 ـ نعمتهای پروردگار، بالاترین نعمتها بر بنده است و بعد از پروردگار عالم، پدر و مادر که ریشه و سبب وجود فرزند هستند، نعمت های برتر عالم می باشند. پس شکر اوّلین نعمت (خداوند) و بعد از آن، شکر نعمت های برتر عالم (پدر و مادر) واجب است.
2 ـ خداوند، مؤثر حقیقی در وجود انسان و پدر و مادر، مؤثر وجود او در ظاهر (طبیعت) هستند، پس آن جا که نام مؤثر حقیقی ذکر شده، بعد از آن مؤثر ظاهری را آورده است.
3 ـ خداوند در مقابل نعمتهای خود، از بنده چیزی نمی‌خواهد، پدر و مادر نیز در مقابل نعمت خود از فرزند چیزی طلب نمی کنند (نه طلب مالی و نه طلب ثوابی) لذا این نعمت آنها شبیه نعمت خداوند است.
4 ـ خداوند نعمت خود را از بنده اش دریغ نمی‌دارد، اگر چه بدترین گناهان را انجام داده باشد. همچنین است جای پدر و مادر که نعمت و فداکاری خود را از کودکشان دریغ نمی‌دارند، هر چند به آنها بد کرده باشد.
5 ـ پدر مهربان در مال فرزندش تصرف می کند تا سود بیشتری عاید وی شود و از ضایع شدن مال او جلوگیری می کند. خداوند نیز در اعمال عبادی بنده خود تصرف می کند و آن را از آفات دور می سازد و عملش را زیادتر می نماید، زیرا خود فرموده است: مَثَل کسانی که در راه خدا انفاق می کنند مانند دانه گندمی است که هفت خوشه از آن می روید و در هر خوشه، صد دانه گندم وجود دارد.
6 ـ نعمت وجود خداوند، بالاتر از نعمت والدین است و این امر، با دلیل و برهان ثابت و معلوم می گردد. اگر چه نعمت والدین نیز معلوم و مشهود است، اما رجحان با نعمت پروردگار است; از این رو نعمت والدین پس از نعمت خدا ذکر شده است.([4])
برای داشتن افراد موفق در یک جامعه، نیاز به خانواده متخلق است که بر محوراحترام ومحبت شکل گرفته است.خانواده موفق، خانوادهای است که در آن احسان و احترام به والدین برقرار باشد؛ نتیجه این می شود که برای ایجاد موفقیت در افراد جامعه، مهم ترین مولفه محبت و احسان در خانواده به ویژه احترام به والدین است.
در پایان از خداوند با همه‌ی نام‌های نیکو وصفتهای والای او مسألت میکنم که مارا از پرهیزکاران نیکوکار، وبرگزیدگان خوب قرار دهد زیرا او صاحب وتوانا بر این کار است.
خداوندا! ما و پدران و مادران ما را بیامرز و بدان سبب که ما را در کودکی پرورانده‌اند، آنان را مورد رحمت و عنایت خویش قرار ده و لطف و پاداش خود را که به بندگان صالح خود عنایت می کنی، از آنان دریغ مدار.
