قرآن؛ معجزه‌ای فراتر از زمان «بخش سیزدهم»

نویسنده: دوکتور نورمحمد محبی

قرآن؛ معجزه‌ای فراتر از زمان

بخش سیزدهم

اعجاز تشریعی قرآن کریم

بررسی ابعاد، خصوصیات و آثار

یکی از جنبه‌های شگفت‌انگیز و خارق‌العاده‌ی قرآن کریم «اعجاز تشریعی» آن است، قرآن کریم، علاوه بر اینکه در زمینه‌های علمی و بلاغی اعجازآمیز است، در عرصۀ تشریعات و قوانین نیز خصوصیاتی دارد که آن را از کتاب‌ها و تشریعات بشری متمایز می‌سازد. تشریعات و قوانین قرآن، با اینکه در قرن هفتم میلادی نازل شده‌اند؛ اما چنان استوار، منسجم، عادلانه و متوازن‌اند که هنوز پس از گذشت بیش از هزار و چندصد سال، جواب­گوی همه نیازهای جوامع انسانی هستند. قانون‌گذاری در جوامع بشری همواره با امتحان و خطا پیش می‌رود؛ اما قرآن کریم نظام حقوقی و اخلاقی بی‌نقصی ارائه داده که در آن، نه افراط است و نه تفریط.

در این بخش، به بررسی اعجاز تشریعی قرآن و چگونگی تأثیرگذاری آن در جوامع بشری می­‌پردازیم.

تعریف اعجاز تشریعی قرآن

اعجاز تشریعی قرآن به مجموعه‌ای از قوانین و مقرراتی اطلاق می‌شود که قرآن کریم برای تنظیم روابط فردی و اجتماعی انسان‌ها ارائه داده است، این قوانین، نه تنها از لحاظ اخلاقی و دینی؛ بلکه از نظر اجرایی و اجتماعی نیز کامل و ممتاز هستند و با توجه به زمان و مکان، همچنان قابلیت اجرا دارند.

به عبارت دیگر، اعجاز تشریعی قرآن به هماهنگی کامل این قوانین با نیازهای انسان‌ها در هر زمان و مکان و همچنین پایداری و تطابق آن‌ها با اصول انسانی و اخلاقی اشاره دارد.

مناع بن خليل القطان رحمه الله می­نگارد: الله جلّ جلاله برای این مخلوقِ ارجمند، قانونی در زندگی برگزید که رفتار او را در دنیا و رابطه‌اش را با خودِ او و با پروردگارش  سبحانه و تعالی  تنظیم می‌کند.

و بر اساس پیمودن راه مطابق با این قانون الهیِ گران‌بها، پیامدهایی در دنیا و آخرت برای او رقم زده است؛ چنانچه انسان با پیروی از آن، در دنیا به آرامش، عزت و رفاه دست می‌یابد و احساس می‌کند که به حقیقت انسان بودن نائل آمده است و حکمت الهی در آفرینش خویش و برتری‌اش بر سایر مخلوقات را درمی‌یابد. همچنین، خداوند متعال برای او سعادت اخروی را نیز تضمین کرده است، تا این سعادت، استمرار خوشبختی دنیوی‌اش باشد. [1]

خصوصیات اعجاز تشریعی قرآن

قرآن کریم که همه ابعاد زندگی انسان را در بر می‌گیرد، از عقیده، عبادات فردی و اخلاق گرفته تا قوانین اجتماعی، اقتصادی وسیاسی، قرار ذیل به برخی خصوصیات تشریع منحصر به فرد قرآن کریم اشاره می­نماییم:

۱. جامعیت و شمول: قرآن کریم، برخلاف قوانین بشری که معمولاً به موضوعات خاص و زمان و مکان محدود می‌شوند، قوانینی را ارائه داده که جامع و شامل تمام ابعاد زندگی انسان است، در قرآن کریم، همه مسائل فردی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حتی اخلاقی با راهکارهای دقیق و جامع تبیین شده است، به طور مثال:

• احکام فردی: قرآن در زمینۀ احکام فردی، نظیر مسائل مربوط به عبادات (نماز، روزه، زکات، حج، طهارت و اخلاق) نظم فردی و مسائل اخلاقی که در ارتباط با خود فرد و رفتارهای او هستند، قوانین کاملاً مشخص و اجرایی ارائه کرده است.

• امور خانواده: قوانین مربوط به ازدواج، طلاق، ارث و سایر مسائل خانوادگی در قرآن به گونه‌ای است که حقوق تمامی اعضای خانواده را تأمین می‌کند. قرآن پایه‌گذار خانواده‌ای سالم و با ثبات است، از احکام ازدواج و طلاق گرفته تا ارث و نفقه، رفتار نیک با همسر، قوانین ارث، حدود طلاق و رجوع،

این احکام، توازن کامل میان حق مرد و زن، حقوق کودک و والدین و حفظ کرامت انسان را ایجاد کرده‌اند.

• احکام اجتماعی؛ (عدالت، تعاون، امر به معروف و نهی از منکر): قرآن علاوه بر قوانین فردی، به قوانینی در زمینۀ اجتماع نیز پرداخته است، این قوانین شامل حقوق خانواده (ازدواج، طلاق، ارث) و حقوق مردم (عدالت اجتماعی، جلوگیری از فساد و ظلم) می‌شود.

• احکام اقتصادی (زکات، ربا، تجارت، انفاق): قرآن کریم بسیاری از مسائل اقتصادی را بررسی کرده است؛ از جمله ممنوعیت ربا، اصول زکات، صدقه و قوانین تجارت. این قوانین، اصول عدالت اقتصادی را تأمین می‌کنند.

• سیاست و حکومت: احکام قرآنی در زمینۀ حکومت، بر اساس مشورت، عدالت و رعایت حقوق مردم استوار است و هیچ‌گونه استبدادی را نمی‌پذیرد.

به طور خلاصه الله جلّ‌جلاله می­فرماید: «ٱليَومَ أَكمَلتُ لَكُمۡ دِينَكُم وَأَتمَمتُ عَلَيكُمۡ نِعمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلإِسلٰمَ دِيناۚ » [مائده: 3]  ترجمه: «امروز دين­تان را براي­تان کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را به عنوان دين براي­تان پسنديدم».

۲. عدالت و برابری: یکی دیگر از خصوصیات منحصر به‌فرد تشریعات قرآن کریم، عدالت و برابری آن است. قرآن کریم، هرگونه تبعیض را نفی می‌کند و قوانین آن برای تمام انسان‌ها بدون در نظر گرفتن قوم، جنسیت یا وضعیت اجتماعی، به یکسان اجرا می‌شود، در قرآن کریم، عدالت به گونه‌ای مطرح شده است که هیچ‌کس از آن مستثنی نیست: “وَإِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ” [نساء: ۵۸]

این آیه به وضوح بر عدالت در قضاوت‌ها و رعایت حقوق افراد تأکید دارد، همچنین آیۀ “يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِله” [النساء:۱۳۵] بر رعایت عدالت برای همگان تأکید دارد.

۳. ثبات در اصول و انعطاف در فروع: قرآن کریم اصولی چون توحید، عدالت، تقوا، صداقت، وفاداری، وفای به عهد، حرام بودن ربا و ظلم را ثابت نگه‌داشته و در جزئیات با مصالح زمانه سازگاری دارد، این «توازن میان ثبات و تحول» نیز یکی از نمودهای اعجاز است.

۴. هماهنگی با فطرت و عقل: قوانین قرآن با سرشت انسان هماهنگ است و عقل آن‌ها را می‌پذیرد، در هیچ‌یک از احکام آن، تحمیل و اجبار ناپذیرفتنی یا ناسازگار با عقل دیده نمی‌شود: “فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا” [روم:۳۰] در هیچ­کدام از احکام قرآن کریم هیچ‌گونه تناقضی با عقل سلیم و فطرت انسان مشاهده نمی‌شود و در تمام احکام، توازن بین روح و جسم، فرد و جامعه، ماده و معنی رعایت شده است.

۵. توازن میان فرد و جامعه: تشریع قرآنی با آن‌که به اصلاح فرد اهمیت می‌دهد، از مصالح جامعه نیز غفلت نمی‌کند؛ نماز برای تربیت فرد، زکات برای عدالت اجتماعی، روزه برای کنترل نفس و حج برای اتحاد امت است.

۶. تأثیرگذاری جهانی: احکام قرآن کریم در طول تاریخ و در جوامع مختلف تأثیرگذار بوده و موجب تحولاتی اساسی در ساختارهای اجتماعی و سیاسی شده است.

۷. صدور از فرد «امی»: قرآن توسط پیامبری «امی» (بی‌سواد) که در محیطی بی‌سواد رشد کرده بود، ارائه شده است، که این خود دلیلی بر اعجاز آن است.

هیچ مکتب بشری چنین شمول و فراگیری نداشته است.

تأثیر اعجاز تشریعی قرآن کریم در جوامع بشری

اعجاز تشریعی قرآن کریم نه تنها در زمان نزول آن؛ بلکه در هر دوره‌ای از تاریخ بشریت، تاثیرات عمیقی داشته است. در واقع، قرآن کریم با قوانینی که ارائه داده، جوامع اسلامی را به سمت عدالت، برابری و توسعۀ پایدار هدایت کرده است. از جانب دیگر، این قوانین در دوران معاصر نیز می‌توانند به عنوان نمونه‌های عملی در حل مسائل پیچیده اجتماعی و اقتصادی مورد استفاده قرار گیرند.

برخی از آثار بی­نظیر، اعجازآمیز و بی­شماری تشریعات قرآنی طی قرون متمادی قرار ذیل است:

• ساختن تمدن پُرافتخار اسلامی؛

• تأثیر بر نظام‌های حقوقی جهان؛

• شناسایی و رعایت حقوق زنان، کارگران، غلامان و اقلیت‌ها را برای اولین بار؛

• محکم ساختن پایه‌های علم حقوق، سیاست و اقتصاد اسلامی؛

• و… .

ادامه دارد…

بخش قبلی | بخش بعدی

[1] مباحث في إعجاز القرآن ص ۲۳۱