قبل از ورود به مبحث اصلی، بیایید نخست به تعریف صحابه و فضایل برجستهشان بپردازیم تا با این الگوهای بیمانند آشنا شویم و به فضایل و مناقب بینظیرشان اشاره کنیم.
واژه «صحابه» جمع «صحابی» و «اصحاب» جمع «صاحب» است. «صحابی» و «صاحب» به معنای دوست و همراه است. در ادبیات حدیث و گفتمان اسلامی، این اصطلاحات به کسانی اطلاق میشود که به پیامبر خدا (صلی الله علیه وسلم) ایمان آوردند و همراه و مصاحب ایشان بودند. ابن حجر (رحمه الله) تعاریف مختلف این گروه از مسلمانان دوران اولیه را به شکلی جامع اینگونه خلاصه کرده است: «صحابی کسی است که با پیامبر (صلی الله علیه وسلم) را ملاقات کرده، در حالی که به او ایمان داشته و در حالت اسلام از دنیا رفته باشد؛ فرقی نمیکند که مدت زمان مجالست با پیامبر (صلی الله علیه وسلم) طولانی بوده یا کوتاه، از او حدیث روایت کرده باشد یا نه، در غزوهها شرکت داشته باشد یا نه، او را تنها یک بار دیده باشد ولی مجالست نکرده باشد، و همچنین کسی که به دلیلی مانند نابینایی او را ندیده باشد.» همهی این افراد صحابه به شمار میآیند. بنابراین، منافقان جزو صحابه به حساب نمیآیند، چرا که در قلب خود به پیامبر (صلی الله علیه وسلم) ایمان نداشتند و کسانی که در زمان پیامبر (صلی الله علیه وسلم) یا پس از او مرتد شدند و در حال کفر از دنیا رفتند، صحابی محسوب نمیشوند.
از میان این گروه برگزیده، یاران پیامبر (صلی الله علیه وسلم) از همه ممتازترند؛ زیرا پیامبر اسلام، برترین رسولان است و امت او، برترین امتها، و بنابراین، نخستین افراد امت ایشان از نخستین افراد امتهای پیامبران پیشین برترند. صحابیت مقامی است که پس از وفات پیامبر (صلی الله علیه وسلم) به کسی نمیرسد و از این رو، هیچ فردی از امت، حتی اگر در بالاترین درجات کمالات انسانی باشد، به پایینترین مراتب صحابیت دست نمییابد. فضیلت صحابیت در هر شرایطی برای صاحبش محفوظ است و هیچ چیز، حتی گناه به فرض وقوع، نمیتواند در آن خللی وارد کند و از آن بکاهد؛ زیرا این فضل ویژه، به صراحت در قرآن و حدیث آمده است.
پس، اطلاق «صحابی» بر یار و همراه رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) فقط یک لقب تاریخی و محض برای تشخیص نیست، بلکه همچنین یک وصف استثنایی و امتیاز دهنده و جامع است که تمام کمالات و صفات مطلوب الهی ـ انسانی را برای موصوف خود ثابت میکند. به همین دلیل وقتی اسم صحابی به میان میآید، هالهای از عظمت و قداست و شرافت غیر قابل توصیف دور شخصیت وی در ذهن مسلمان ایجاد میشود و او به پیروی از خداوند متعال با گفتن «رضی الله عنه» نسبت به وی مراتب احترام و محبت و اعتماد خویش را ابراز میکند.
ناگفته نماند که واژهی «صحابه» و «صحابی» مخصوص یاران پیامبر اسلام (صلی الله علیه وسلم) است و فقط به آنان اطلاق میگردد.
اسلام منهای صحابه (رضی الله عنهم) هیچگاه نمیتواند به طریق معقول و قابل قبولی تفسیر شود. حتی یک نفر نامسلمان هم قادر نیست در راستای مطالعهی اسلام و جستجوی علل و اسباب پیشرفت و موفقیت این دین، از کنار مقولهی «صحابه» به سادگی رد شود. چون او در نخستین گامهایش کشف میکند که آنچه مسلمانان «صحابه» یا «اصحاب» میگویند، افرادی هستند که گرویده و مصاحب و حامی رسول اکرم (صلی الله علیه وسلم) و مبلغ دین و دعوت او به جهانیان بودند و اسلامی که مطرح است، نقل شده از همین دسته از مسلمانان میباشد. «صحابه» (رضی الله عنهم) بر همین مبنا و نیز به دلالت صریح آیههای قرآن و رسول خدا (صلی الله علیه وسلم) که مملو از توصیف و تمجید این گروه ممتاز از امت آخرین رسول هستند و چیزی جز فضایل و امر به اتباع از این افراد در این دو مرجع اساسی راجع به آن نیست.
هیچ مکان و منزلتی بالاتر از مکان و منزلت صحابه نیست، صحابهای که الله تعالی عدالت کامل را به آنان عطا کرد و افتخار دیدن و شنیدن کلام رسول الله (صلی الله علیه و سلم) را به آنان بخشید. پس آنان بهترین امت رسول الله (صلی الله علیه و سلم) و حامیان دین هستند که دین الله را به امت میرسانند. همانا الله در قرآن آنان را به سبب عدالت و امانتشان ستایش کرده است و همچنین خبر داده است که الله از آنان راضی و خشنود است و آنان نیز از الله راضی و خشنود هستند. این ستایش فقط منحصر به قرآن نیست بلکه در انجیل و تورات هم آنان را ستایش کرده است. الله متعال در سورهی فتح میفرماید: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعًا سُجَّدًا يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا سِيمَاهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ ذَلِكَ مَثَلُهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَمَثَلُهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارَ وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا» (سوره فتح، آیه ۲۹).
ترجمه: محمد فرستادهی خدا است، و کسانی که همراه اویند در برابر کفار سرسخت و در میان خودشان مهربانند. آنها را همواره در حال رکوع و سجود میبینی که پیوسته فضل و بخشش خداوند و خشنودی او را میطلبند. نشانه (عبادت و خشوع) آنها در اثر سجده در چهرههایشان پیداست. این صفت آنها در تورات است، و صفت آنها در انجیل همانند زرعی است که (خداوند) جوانههای آن را (از اطرافش) برآورده و تقویت کرده تا ستبر شده و بر ساقههای خود ایستاده، به طوری که کشاورزان را به اعجاب وا میدارد. (خدا چنین کرده) تا به وسیله آنها کفار را به خشم و غیظ آورد. خداوند به کسانی از آنان که ایمان آورده و عمل شایسته انجام دادهاند، آمرزش و پاداشی بزرگ را وعده داده است.
By محمد فاتح