گنبد سبز هرات، یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های معماری دوره تیموری در افغانستان، به‌عنوان یک جاذبه فرهنگی و تاریخی شناخته می‌شود که ارزش تاریخی و زیبایی منحصر به فرد آن توجه بسیاری از گردشگران و پژوهشگران را جلب کرده است. این بنای تاریخی با قدمتی درخشان به دستور ملکه گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ میرزا و شخصیت برجسته‌ی فرهنگی دوره تیموری، ساخته شده و در طول تاریخ دستخوش تغییرات و تحولات زیادی بوده است. گنبد سبز که به خاطر طراحی و تزئینات منحصر به فردش شناخته می‌شود، به عنوان یکی از نمادهای برجسته‌ی هنر و معماری دوره‌ی تیموری در هرات، هم‌اکنون به یک مقصد مهم گردشگری تبدیل شده است. در این مقدمه، به بررسی ویژگی‌های معماری و تاریخی این بنای باشکوه پرداخته خواهد شد که نمایانگر هنر و فرهنگ غنی دوره‌ی تیموری است.
گنبد سبز هرات
گنبد سبز هرات، یکی از مهم‌ترین و جذاب‌ترین مکان‌های تاریخی-فرهنگی افغانستان، به عنوان نمادی از معماری دوران تیموری شناخته می‌شود. این بنای تاریخی که به دستور گوهرشاد بیگم، همسر شاهرخ میرزا، حاکم دوران تیموری در هرات ساخته شده، امروزه به عنوان مزار بایسنقر میرزا و گوهرشاد بیگم شناخته می‌شود. در سال‌های اخیر، محوطه‌ی اطراف گنبد با ایجاد فضای سبز و پارکی زیبا بهبود یافته است. گذشته از این، در دوران گذشته این گنبد با دیواری از آجر دوره تیموری محصور بوده و به نام پارک بهزاد و گاهی باغ زنانه شناخته می‌شده است.
در داخل این گنبد زیبا، یک پایه منار به جا مانده از مسجد جامع گوهرشاد بیگم وجود دارد. گنبد سبز به خاطر رنگ بارز و مشخصه‌اش در شهر هرات معروف است و به همین نام شهرت دارد. گوهرشاد بیگم، که یک شخصیت فرهنگی برجسته بود، این گنبد را در شمال مدرسه‌ی خود، معروف به مدرسه‌ی گوهرشاد، برای دفن خود و فرزندانش ساخت. سال پایان ساخت این گنبد مصادف با سال اتمام تعمیر مدرسه‌ی گوهرشاد در سال ۸۳۵ هجری قمری است.
در ساخت و تزئین گنبد، موادی چون سنگ، خشت پخته، ساروچ، کاشی و رنگ به کار رفته‌اند. اساس ساختمان به شکل مربع طراحی و بر پایه‌ای مکعبی استوار شده است که بر فراز آن، سه گنبد به شکل متحیرکننده‌ای بر یکدیگر قرار گرفته‌اند. نمای بیرونی این بنای مرتفع با کاشی‌های هفت‌رنگ و معرق تزئین شده که متأسفانه بخشی از آن‌ها امروزه دچار تخریب شده‌اند.
پوشش گنبد فوقانی به شکل کلاه درویشمانند با فتیله‌هایی طراحی شده که بر روی آن‌ها واژه‌هایی به خط کوفی با نام‌های الهی نقش بسته‌اند، اما بسیاری از این نوشته‌ها به دلیل تخریب‌ها از بین رفته‌اند. در کمربند گنبد، سوره مبارکه واقعه به خط ثلث زیبای جعفر بایسنقری نوشته شده بود که اکنون بیشتر این نوشته‌ها نیز آسیب دیده‌اند.
داخل گنبد شش مقبره با سنگ‌های سیاه مرمر وجود دارد که از غرب به شرق متعلق به گوهرشاد بیگم، بایسنقر میرزا و سایر فرزندان وی هستند.
صحن داخل گنبد به شکل مربعی است و چهار ایوان در اطراف آن ساخته شده که وزن گنبد را به زمین منتقل می‌کنند. سقف گنبد با مقرنس‌کاری دقیق و نقاشی‌های هفت‌رنگ، یک شاهکار هنری است که نمونه‌ی بارزی از سقف‌سازی دوران تیموری به شمار می‌رود.
گنبد سبز با ویژگی‌های منحصربه‌فردی چون سه‌پوشی و استفاده از هفت رنگ در دکوراسیون داخلی، از دیگر آثار دوره‌ی تیموری متمایز می‌شود. معمار این بنا، استاد عمادالدین هروی، که در مقبره سادات مصرخ به خاک سپرده شده، همچنین معمار مدرسه‌ی گوهرشاد نیز بوده است.
گنبد سبز امروزه بازدیدکنندگان زیادی دارد و با توجه فرهنگیان، باستان‌شناسان و گردشگران روبه‌رو است. این اثر تاریخی، اگر مورد توجه بیشتری قرار گیرد، می‌تواند به رشد اقتصادی و افزایش آگاهی مردم نسبت به میراث تاریخی و فرهنگی کمک کند.
نتیجه گیری
گنبد سبز هرات، با تاریخچه‌ای غنی و ویژگی‌های معماری منحصر به فردش، به عنوان یکی از برجسته‌ترین آثار فرهنگی و تاریخی افغانستان شناخته می‌شود. این بنا که به دستور ملکه گوهرشاد بیگم ساخته شده، نمونه‌ای برجسته از هنر و معماری دوره تیموری است و نمایانگر دقت و زیبایی در طراحی و تزئینات می‌باشد. گنبد سبز با پوشش‌های سه‌پوش و استفاده از هفت رنگ در تزئینات، یکی از نادرترین نمونه‌های معماری آن دوران به شمار می‌رود. با این حال، مشکلاتی از جمله فرسایش و تخریب در برخی بخش‌های آن وجود دارد که نیازمند توجه و نگهداری ویژه است. احیا و حفاظت از این بنای تاریخی نه تنها اهمیت فرهنگی و تاریخی آن را حفظ خواهد کرد، بلکه می‌تواند به رشد گردشگری و افزایش آگاهی عمومی از میراث فرهنگی کمک کند. در نتیجه، توجه جدی به ترمیم و نگهداری این جاذبه مهم گردشگری می‌تواند به حفظ و ارتقای جایگاه تاریخی و فرهنگی گنبد سبز کمک کند.
By محمد فاتح