نویسنده: عبدالحمید نوروزی
مقدّمه
شکی نیست که هر انسان عاقل و هوشیار می‌داند که در زندگی اجتماعی، فرهنگی، محیط خانواده و… حتماً محدودیت‌هایی وجود دارد. این‌گونه نیست که کشوری، تمام مردم و اعضای حکومت و کابینۀ خود را آزاد بگذارد که هر کاری دل‌شان خواست انجام دهند. هیچ وزیری در محدودۀ قدرت خود کسی را آزاد نمی‌گذارد. سرپرست یک ولایت حتماً برای زیردستان خود قوانینی وضع کرده است و آنان مجبور هستند در تنفیذ آن همکار باشند. در محیط خانواده نیز همین‌گونه است؛ یک خانوادۀ خوب برای برقراری آرامش و حفظ کانون خانواده حتماً قوانین و ضوابطی دارد و معنای مسئولیت در اسلام نیز همین محدودیتی است که عقل سالم خواستار آن است. دین مبین اسلام انسان را مسئول قرار داده است و به هر نحوی او را تشویق می‌کند تا طبق آن قوانین زندگی کند و بسا اوقات او را تهدید می‌کند که از تو بازخواست خواهد شد. همۀ این‌ها به این خاطر است که انسان با سراسیمگی و لجام‌گسیختگی زندگی نکند و متوجه باشد که در این دنیا برای چه آفریده شده است؛ چه کسی او را آفریده است و نباید فرقی بین او و حیوانات باشد. در جنگل قانونی نیست و حیوانات بدون قانون زندگی می‌کنند و از آن‌ها بازخواستی هم صورت نمی‌گیرد.
در این مقاله قصد داریم به اهمیت، ضرورت و جایگاه مسئولیت‌پذیری و وظیفه‌شناسی از منظر اسلام بپردازیم.
واژگان کلیدی: مسئولیت، مسئولیت‌پذیری، وظیفه، وظیفه‌شناسی.
مسئولیت چیست؟
باید دانست که در دین مبین اسلام مسئولیت به معنای در «تنگنا قرار دادن انسان‌ها» نیست، بلکه به معنای قانون‌مند کردن و در چهارچوب یک‌سری قوانین زندگی کردن است. الله تعالی انسان را مسئول قرار داده است تا او را از مسیرهای اشتباه بازدارد و اگر بخواهیم موضوع را دقیق‌تر بررسی کنیم، در حقیقت، مسئولیت‌پذیری انسان و مسئول قرار گرفتن او، جایزه و افتخار بزرگی است که انسان از طرف خداوند «خلیفة الله» و جانشین او در اجرای قوانین بر روی زمین است.
وقتی مسائل را از دید ادیان الهی بررسی می‌کنیم، دین مبین اسلام که آخرین و کامل‌ترین دین الهی است، محدودیت‌های بیشتری دارد و مسئولیت‌پذیری سنگین‌تری را نیز می‌طلبد. در ادیان گذشته، در هر منطقه و عصری پیامبری مبعوث می‌شد تا مردم را راهنمایی کند؛ اما ازآنجایی‌که دین مبین اسلام کامل‌ترین ادیان است و پیامبری که برای این دین مبعوث شده است، آخرین پیامبر است و بعد از ایشان پیامبر دیگری مبعوث نمی‌شود، مسئولیت این امت و پیروان این دین نیز سنگین‌تر شده است. هر فرد از این امت جانشین پیامبر است؛ زیرا مسئولیت پیامبر ما نسبت به پیامبران دیگر سنگین‌تر بوده است. چنان‌که رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرمایند: «أُوذِیتُ فِی اللهِ مَا لَم یوذَ أَحَدٌ…»؛ «من در راه الله چنان اذیت شدم که هیچ‌کس اذیت نشده است و رنجی را که من در راه الله تعالى متحمل شده‌ام، هیچ پیامبری به دوش نکشیده است.» لذا مسئولیت امت رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم نسبت به امت‌های دیگر بسیار سنگین‌تر است.
تجربه ثابت کرده است که تا زمانی که امت به این مسئولیت عمل کرده است، سربلند بوده و در تمام امور بشری پیشرو بوده است؛ اما از زمانی که در اجرای دین و عملی کردن احکام آن سستی کرده‌اند، هم‌زمان جایگاه واقعی و شأن و شوکت خود را از دست داده‌اند.
مسئولیت، در لغت به معنای موظّف‌بودن و یا متعهّد‌بودن به انجام امری است.
وظیفه، به معنای آنچه شرعاً یا عرفاً بر عهدۀ کسی باشد.
هر یک از این واژه‌ها به‌نوعی با یکدیگر ملازم می‌باشند، به‌عنوان نمونه تا وظیفه‌ای بر دوش کسی نباشد، مسئولیتی در قبال انجام دادن یا ندادن آن نخواهد داشت و در مورد آن، بازخواست نخواهد شد.
By محمد فاتح