سپاس خدایی را که چشمان دوستان خود را با حکمت‌ها و عبرت‌ها بازگشود و همت‌های ایشان را برای مشاهده‌ی عجایب صنعش در سفر و حضر خالص گردانید. پس آنان به مجاری قدر راضی گشتند، در حالی که دل‌های آنان از توجه به آنچه چشم از دیدنش لذت می‌برد، پاک و منزه گردید، مگر بر سبیل عبرت‌گرفتن به وسیله آنچه در دیدگاه‌ها و مسیرهای فکری یافت می‌شود. به طوری که در برابر ایشان خشکی و دریا، دشت هموار و گذرگاه ناهموار، و روستا و شهر یکسان گردید. و درود بر محمد مصطفی (صلی الله علیه وسلم)، سرور آدمیان، و اصحابش که در اخلاق و رفتار پیروان او بودند.
همگام با پیشرفت‌های علمی و صنعتی بشر و بهره‌مندی روزافزون از مواهب و تسهیلات زندگی مادی، و پس از تأمین نیازهای اولیه، گرایش انسان به سفر با انگیزه‌های تفریح، تجربه‌اندوزی و عبرت‌گیری افزایش یافته است. سیر و سفر یکی از ضروریات زندگی بشر است. دین مبین اسلام نیز این ضرورت را مورد توجه قرار داده و بر آن تأکید فراوانی نموده است؛ مسافرت موجب بالا رفتن سطح فهم، ازدیاد معلومات و اطلاعات، و پرورش شخصیت می‌شود.
مقدمه
مسافرت به سرزمین‌ها و مکان‌های تاریخی و دیدن جلوه‌ها و جاذبه‌های طبیعی به هر منظوری پیشینه طولانی دارد. خداوند متعال سرنوشت انسان را به گونه‌ای رقم زد که در دامن طبیعت رشد کند و به طور کلی بدان نیازمند باشد. مظاهر طبیعی نیز به عنوان مواهب الهی در خدمت انسان قرار گرفته تا نیازهای او را برآورد و زمینه‌ساز بقا و حیات او باشد. در قرآن کریم افزون بر ۷۵۰ آیه به پدیده‌های طبیعی اشاره داشته و بیش از ده درصد آیات این کتاب به موضوع طبیعت اختصاص یافته است. بدین‌سان قرآن از زوایای گوناگون به طبیعت نگریسته، به برخی از پدیده‌های طبیعی سوگند یاد کرده، مظاهر طبیعی را آیات الهی شمرده و از این راه انسان را به شناسایی طبیعت و تدبر در آن فراخوانده است.
سفر به جوامع دیگر و آشنایی با نقاط ضعف و قوت فرهنگ‌های حاکم بر دیگر جوامع سبب ایجاد روشن‌بینی و دانایی و گسترش دید و بینش در شخص می‌گردد. به همین جهت در آموزه‌های اسلام، سیر و سفر مورد تشویق و سفارش قرار گرفته است تا آن جا که قرآن کریم بارها مسلمانان را تشویق می‌کند تا به سیر و سیاحت بپردازند، با فرهنگ‌های مختلف و برداشت‌های گوناگون از زندگی در اقوام و ملل دیگر آشنا شوند، به فرجام شوم کژاندیشان بدکردار پی ببرند و از بهره‌های ناساز و کجروی‌های آنان عبرت بگیرند و پند بیاموزند و در برابر، از نقاط قوت زندگی آنان بهره‌مند شوند و دستاوردهای والا و ارزشمند در جهت تکامل فرهنگ بشری به شمار آید. به همان گونه، حضور ملت‌ها و قومیت‌های دیگر با فرهنگ‌های متفاوت می‌تواند سبب حرکت و پویایی در فرهنگ جامعه میزبان باشد.
لذا با توجه به اهمیت مسافرت در اسلام، خلاصه‌ای از احکام و آداب سفر را که برگرفته از فرمایشات گهربار نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه وسلم) می‌باشد، تقدیم می‌کنیم. به امید آنکه با توجه به تعالیم سیاحتی اسلام، بتوانیم با سیر و سفرهای سالم و سازنده، روح و جسم سالم داشته باشیم.
خالص کردن نیت و مشورت با نیکان
اگر فردی قصد سفر کند و نیت او از آن سفر حج، جهاد، رد مظالم، طلب علم فریضه، طلب صحبت علمای دین، مشاهده‌ی آثار مخلوقات الهی، یا کسب قوت و معیشت زندگی باشد، این سفر دارای ثواب است.
بعد از تصحیح نیت و خالص کردن عزیمت، باید به حکم: «وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمرِ»؛ «در کار با آن‌ها مشورت نما»، با کسی که از چگونگی حالات او آگاه است و یقین دارد که وی از خیانت دور بوده و از نصیحت و شفقت دریغ نخواهد داشت، مشورت کند. در اذکار امام نووی (رحمه‌الله) ذکر شده است که مشورت کردن با مردم دانا پس از نیت سفر از جمله مستحبات است.
۱. استخاره کردن
وقتی با مشورت دیگران یقین حاصل شد که این سفر به مصلحت اوست، باید استخاره کند؛ زیرا استخاره در هر امری از امور، سنت است. در صحیح بخاری از حضرت جابر (رضی‌الله‌عنه) روایت شده است که گفت: «پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌وسلم) به ما استخاره کردن در هر کاری را می‌آموخت همان‌طور که به ما سوره‌های قرآن را می‌آموخت. آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌‌وسلم) می‌فرمود: “اگر یکی از شما قصد کاری کند، ابتدا دو رکعت نماز نافله ادا کند و پس از آن این دعا را بخواند: “اَللَّهُمَّ إِنِّيْ اَسْتَخِيرُكَ بِعِلْمِكَ، وَاسْتَقْدِرُكَ بِقُدْرَتِكَ، وَ أَسْأَلُكَ مِنْ فَضْلِكَ الْعَظِيمِ، فَإِنَّكَ تَقْدِرُ وَ لَا أَقْدِرُ، وَ تَعْلَمُ وَ لَا اَعْلَمُ، وَأَنْتَ عَلَّامُ الْغُيُوْبِ. اللَّهُمَّ إِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ هَذَا الْاَمْرَ خَيْرٌ لِى فِي دِيْنِى وَ مَعَاشِي وَعَاقِبَةِ أَمْری” یا گوید: “عَاجِل أَمْری أو آجِلِهِ فَاقْدِرْهُ لِى وَيَسِّرْهُ لِى ثُمَّ بَارِكْ لِى فِيهِ، وَ إِنْ كُنْتَ تَعْلَمُ اَنَّ هَذَا الْاَمْرَ شَرٌّ لِى فِي دِيْنِى وَ مَعَاشِي وَعَاقِبَةِ أَمْری” و یا گوید: “عَاجل أَمْرِی وَ آجِلِهِ فَاصْرِفْهُ عَنِّى وَاصْرِفْنى عَنْهُ، وَقَدَّرْ لِيَ الْخَيْرَ حَيْثُ كَانَ” آنگاه حاجت خود را ذکر کند.”»
امام نووی (رحمه‌الله) می‌فرمایند: استخاره به شیوه‌ی مذکور، مستحب است و نماز استخاره دو رکعت نافله است که همانند دیگر نمازهای نافله ادا می‌شود؛ بدین ترتیب که در رکعت اول باید بعد از فاتحه، سوره‌ی کافرون و در رکعت دوم سوره اخلاص را بخواند. اگر فرصت نماز گزاردن نبود، به خواندن دعای مذکور اکتفا کند و در اول و آخر این دعا، خواندن حمد و صلوات مستحب است. پس از نماز و دعا، در صورتی که در دل انبساط و انشراح یابد، به آن امر اقدام کند.
۲. وصیت کردن و اجازه خواستن از والدین و ارباب حقوق
بعد از اینکه قصد سفر نمود، باید به اهل خود برای پرداخت بدهی‌ها و ادای حقوق مسلمین و ردّ مظالم وصیّت کند. همچنین، برای وصیتی که در حق همسر و فرزندان خود می‌کند، دو شاهد بگیرد و آن را مؤکد سازد. از مردمی که بر او حقوقی ثابت دارند، حلالیت بطلبد و چنین گمان کند که بر سر راه آخرت است و دیگر به منزل باز نخواهد گشت؛ بنابراین باید پدر و مادر را از خود راضی کرده و با اجازه و رخصت والدین، اگر در قید حیات هستند، سفر خویش را شروع کند تا از برکات سفر محروم نماند.
باید روز پنجشنبه را برای سفر برگزیند؛ زیرا عادت کریمه حضرت رسول (صلی‌الله‌علیه‌‌وسلم) این بود که روز پنجشنبه عازم سفر می‌شد و این روز را برای رفتن به سفر برمی‌گزید. اینکه بعضی از عوام در روز پنجشنبه سفر نمی‌کنند و می‌گویند نباید بر نماز جمعه پشت کرد، مخالف طریقه سنت است. آن حضرت (صلی‌الله‌علیه‌‌وسلم) گاه روز دوشنبه و احیاناً روز شنبه و چهارشنبه به سفر می‌رفت.
