نویسنده: عبدالحمید نوروزی
اقسام علم در حدیث
«الْعِلْمُ عِلْمَانِ فَعِلْمٌ فِی الْقَلْبِ فَذلِكَ الْعِلْمُ النَّافِعُ، وَعِلْمٌ عَلَى اللِّسَانِ فَذَلِكَ حُجَّةُ الله عَلَى ابْنِ آدَمَ»؛ رسول‌الله (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) فرمودند: «علم بر دو نوع است: یكی علمی است كه در دل و جان قرارگیرد که همان علم نافع است و دوم آن علمی است كه فقط بر زبان باشد که چنین علمی از جانب الله تعالى علیه انسان دلیل و حجت است».
اقسام علما
واقعیت این است كه مژده‌ها و فضائل ذکرشده در قرآن و سنت، برای آن دسته از علمایی است که واجد شرایط باشند؛ نه برای هر عالمی. به قول شاعر: «نه هركه ورقی خواند، معانی دانست».
برای این كه علمای با فضیلت را بدانیم، بسیار ضروری است كه اقسام كلی علما را بدانیم.
در كلی‌ترین تقسیم، علما را سه دسته كرده‌اند:
۱ . عالم بالله و غیر عالم بأمر الله؛
۲. عالم بأمر الله و غیر عالم بالله؛
۳. عالم بالله و بأمر الله؛
توضیح هر یک:
-
منظور از عالم بالله و غیر عالم بأمر الله كسی است كه قلبش مملو از معرفت خداوند متعال باشد. در وجود او چاشنی عشق الهی غلبه كرده و در دل چنان به ذكر و یاد و مشاهدۀ جلال و جمال و صفات كبریایی الله مشغول و مستغرق است كه به امور دنیوی التفاتی ندارد؛ اما از شریعت فقط اعتماد صحیح و علم حلال و حرام را دارد و به اصطلاح، عالم كامل و ملا نیست.
-
عالم بأمر الله و غیر عالم بالله، كسی است كه علوم رسمی و متداول را فرا گرفته و در میدان عمل تبحر كامل كسب كرده است و آگاه به حقایق مسائل است؛ اما عارف و ذاكر نیست و در صحبت كاملان وقت نگذرانده است تا حالات قلبش تغییر نماید. چنین كسی فقط در محدودۀ علوم رسمی قرار دارد و از اسرار جمال و كبریایی الهی بی‌خبر است.
-
عالم بالله و بأمر الله، شخصی است كه در هر دو جنبه كامل است. او علم ظاهری را فرا گرفته و در آن مهارت كافی حاصل كرده و از حقایق و اسرار الهی آگاه است. چنین كسی كبریت احمر و درّ یتیم است و خلیفۀ انبیا و صدیقین در واقع همین شخص است.
فضیلت علم و علما از منظر قرآن
-
إِنَّمَا یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ [فاطر:۲۸]؛ تنها بندگان دانا و دانشمند، از خدا ترس آمیخته با تعظیم دارند، قطعاً خداوند، توانا و چیره (در کار جهان‌آرایی است) و بس آمرزگار (برای بندگان توبه‌کار و امیدوار به الطاف کردگاری) است.
-
قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ [زمر:9]؛ بگو: آیا کسانی که (وظیفۀ خود را در قبال خدا) می‌دانند، با کسانی که (چنین چیزی را) نمی‌دانند، برابر و یکسانند؟! (هرگز). تنها خردمندان (فرق اینان را با آنان تشخیص می‌دهند، و از آن) پند و اندرز می‌گیرند.
-
یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آَمَنُوا مِنْکُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ [مجادله:۱۱]؛ خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده‌اند و بهره از علم دارند، درجات بزرگی می‌بخشد.
فضیلت علم و علما از منظر سنت
-
«مَنْ یُرِدْ اللَّهُ بِهِ خَیْرًا یُفَقِّهْهُ فِی الدِّینِ»؛ آن‌که خداوند به او ارادۀ خیر کند، در دین دانشمندش سازد.
-
«طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضة عَلَى کُلِّ مُسْلِمٍ»؛ طلب علم بر هر شخص مسلمان فرض است.
-
«الْعِلْمُ حَیَاة الإِسْلاَمِ وَعِمَادُ الإیمَانِ وَمَنْ عَلِمَ عِلْماً أَتَمَّ الله لَهُ أَجْرَهُ وَمَنْ تَعَلَّمَ فَعَمِلَ عَلَّمَهُ الله مَالَمْ یَعْلَمْ»؛ علم زندگانی اسلام و ستون ایمان است، کسی که حصه‌ای از علم یاد بگیرد، خداوند به‌طور کامل مزدش را می‌دهد و کسی که آموخت، سپس بر آن عمل نمود، خداوند متعال آن چیزهایی را که نمی‌‌داند به او تعلیم می‌دهد.
-
«لَا حَسَدَ إِلَّا فِی اثْنَتَیْنِ رجلٌ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا فَسُلِّطَ عَلَى هَلَکَتِهِ فِی الْحَقِّ وَرَجُلٌ آتَاهُ اللَّهُ الْحِکْمَة فَهُوَ یَقْضِی بِهَا وَیُعَلِّمُهَا»؛ غبطه جایز نیست مگر در دو مورد: یکی، شخصی که خداوند به او مال و ثروت داده و به او همت بخشیده است تا آن را در راه خدا خرج کند. دوم کسی که خداوند به او علم و معارف شرعی عنایت فرموده و او از علم خود، دیگران را بهره‌مند می‌سازد و با عدالت، قضاوت می‌کند.
-
«فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَی الْعَابِدِ سَبْعُونَ دَرَجَهً مَابَیْنَ کُلِّ دَرَجَتَیْنِ کَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ والأَرْضِ»؛ برتری عالم بر عابد هفتاد درجه است که ما بین هر دو درجه همانند ما بین آسمان و زمین است.
-
«فَضْلُ الْعَالِمِ عَلَی الْعَابِدِ کَفَضْلِی عَلَی أَدْنَاکُمْ»؛ برتری عالم بر عابد مانند برتری من پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وسلم) بر ادناترین شماست.
ادامه دارد…
