قربانی؛ اهمیت، فضایل، فلسفه وآداب آن «بخش اول»

نویسنده: محمد­عاصم اسماعیل­زهی

قربانی؛ اهمیت، فضایل، فلسفه وآداب آن

بخش اول

چکیده:

قربانی از جمله آیین‌هایی است که در تاریخ ادیان الهی و حتی پیش از اسلام مورد توجه بوده است.

قربانی حیوانات یکی از عبادات بزرگ است، اگر چه عمل  قربانی و فداکاری در هر امتی ادامه داشته است؛ اما این عمل در زمان حضرت ابراهیم علیه‌السلام اهمیت خاصی پیدا کرده است و به همین دلیل آن را «سنت ابراهیمی» نامیده­اند. حضرت ابراهیم علیه‌السلام پسر خود، حضرت اسماعیل علیه‌السلام را فقط برای رضای خدا به­عنوان قربانی تقدیم کرد و هر ساله مسلمانان به یاد این عمل قربانی می­کنند، از این قربانی کردن، مسلمانان مطیع، این درسی را می­آموزند که باید برای هر نوع فداکاری و قربانی در اطاعت پروردگار آماده باشند.

همچنین محبت  و علاقه به مال و دارایی‌­ها را رها کنند و محبت و علاقه خدا را در قلب خود ایجاد کنند؛ زیرا، هنگام انجام قربانی، باید در نظر داشته باشند که هدف از قربانی، مانند سایر عبادات، رضایت خداوند می‌­باشد.

عبادت خداوند نباید علاوه بر کس دیگری باشد و زندگی هر فرد مسلمان باید تفسیر عملی این آیه باشد: “قُلْ إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ” ترجمه: «بگو مسلماٌ نماز من، قربانی من، زندگی من و مرگ من، همه برای رضای خداوند است که همانا خالق و مالک کل جهان است».[1]

حکیم شیرین­‌زبان می‌­سراید:

در منای قرب یاران، جان اگر قربان کنند     جز به تیغ مِهر او در پیش او بِسمل مباش[2]

کلیدواژه­‌ها

ذبح ، گوسفند، آیین قربانی، حضرت اسماعیل، شبهه، ادیان گذشته.

مقدمه:

رسم قربانی از کهن‌­ترین ازمنه تاریخ، در میان اقوام باستان با فرهنگ‌­ها و تمدن­‌های دیرینه همواره رواج داشته است. این سنت، گاه به صورت اهدای قربانی­‌های دسته جمعی انسانی، حیوانی و زمانی، به صورت هدایای نباتی و جمادی مرسوم بوده است. قدر مسلم آن­که هر چه به عقب‌­تر گام نهیم و با اقوام غیر متمدن‌­تر روبه‌رو شویم، قربانی شکلی غیر عقلانی‌­تر به خود می­‌گیرد، تا آن­جا که اقوام ابتدایی از قربانی­‌های انسانی نیز برای جلب رضایت خاطر خدایان خودساخته و یا دفع آفات و بلایا دریغ نداشتند.

اما در اسلام، قربانی، به‌عنوان یکی از شعائر برجسته الهی، نمادی از بندگی و تقرب به خداوند است، این آیین که با ذبح حیوان برای رضای الله متعال انجام می‌شود، از دیرباز در میان ادیان و فرهنگ‌های مختلف جایگاه ویژه‌ای داشته است، در دین اسلام، قربانی به‌عنوان عملی خداپسندانه و نمادی از تسلیم و تقوا معرفی شده است، خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:”قُلْ إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ” «بگو مسلماٌ نماز من، قربانی من، زندگی من و مرگ من، همه برای رضای خداوند است که همانا خالق و مالک کل جهان است».[3]

این آیه نشان‌دهنده جایگاه والای قربانی در نزد خداوند و رابطهٔ مستقیم آن با ایمان و تقوای قلبی است.

در شریعت حضرت ابراهیم علیه‌السلام، قربانی به‌عنوان نمادی از تسلیم در برابر اراده الهی و آزمون بندگی شناخته شد، داستان قربانی کردن حضرت اسماعیل علیه‌السلام نمونه‌ای بارز از این تسلیم و ایمان عمیق است که قرآن کریم در سوره صافات به آن اشاره کرده است.

در عید قربان یک قدردانی بزرگ الهی نهفته از پیامبر برگزیده‌­ی حضرت حق، حضرت ابراهیم علیه‌السلام است که آن روز ایثار کرد، بالاتر از ایثار جان، در مواردی ایثار عزیزان است، او در راه پروردگار، به دست خود عزیزی را قربان می­‌کرد و آن­‌هم فرزند جوانی که خدای متعال بعد از عمری انتظار، در دوران پیری به او داده بود، چنانچه فرمود: “الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ“. ترجمه «همه ستایش­‌ها ویژه خدایی است که اسماعیل و اسحاق را در سن پیری به من بخشید؛ یقیناٌ پروردگارم شنونده دعاست».[4]

خدای متعال این دو پسر را در دوران پیری، لابد بعد از یک عمر انتظار و اشتیاق، به این پدر داده بود؛ امید فرزند هم دیگر بعد از آن نداشت.

این ایثار و این گذشت، یک نماد است برای مؤمنانی که می­‌خواهند راه حقیقت، راه تعالی و راه عروج به مدارج عالیه را طی کنند.

نام‌­گذاری قربانی:

قربانی از کلمه‌­ی «قربان» مشتق شده است، چنان­که در «صراح» آمده است: “بالضم وهو ما يتقرب به إلى الله تعالى يقال قربة الله” «قربانی آن است که انسان به ذریعه آن به خداوند سبحانه وتعالی نزدیک­‌تر گردد» انسان با قربانی کردن حیوان، طالب قرب به خداوند جل­‌جلاله می‌­شود؛ لذا به این عملش را «قربانی» می­‌گویند».[5]

قربانی در اصل چیست؟! همه می­‌دانند که خداوند تبارَكَ وَتَعَالَی نیازمند قربانی نیست؛ بلکه “هو يطعم ولا يطعم” آن ذات پاک و عظیم‌­الشأن نه محتاج پوست قربانی است و نه هم محتاج گوشت آن؛ بلکه به شما می‌­آموزد که شما در درگاه او تعالى جَلَّ وَعَلا قربانی بدهید، مجاهده کنید و حیوانات محبوب و گران خود را در عوض خود، قربانی نمایید.

هر کسی که قربانی نمودن را خلاف منطق می‌­داند؛ پس باید بداند که قربانی نمودن در تمام دنیا و در طول تاریخ بشریت مروج بوده است! با نگاهی ساده به تاریخ، مشخص می­‌شود که همیشه «ادنی» برای «اعلی» قربانی می‌­شده است و این سلسله در هر چیز کوچک و بزرگ تا به امروز رواج دارد، شاید شنیده باشید که نزد برخی رسم است هنگامی که مار و یا عقرب کسی را نیش می­‌زند انگشت کوچکش را می­‌برند تا زهر آن به تمام بدن سرایت نکند گویا انگشت کوچک را قربانی تمام جسم می‌­کنند.

اگر دوستی عزیز نزد ما بیاید حاضر هستیم تا هر چه را که برای­مان میسر است برای پذیرایی به‌کار گرفته و آماده کنیم؛ حتی گران­‌ترین اشیاء را، این هم یک نوع «قربانی» است و امکان دارد اگر حیوانی داشته باشیم به خاطر وی ذبح کنیم.

اگر به طب هم نگاه کنیم می‌­بینیم آن دسته افرادی که مخالف ذبح حیوانات هستند خیلی راحت برای درمان بیماری‌­های خود ده­‌ها حشره و یا جانور را می‌­کشند تا از آن به‌­عنوان پادزهر و یا دوا استفاده نمایند! اگر این قربانی «ادنی» برای «اعلی» نیست پس چه هست؟!

در نیروهای نظامی و انتظامی آنانی که دارای درجات پایین‌­تر هستند خادم و جان­‌فشان مقامات بالاتر خویش هستند؛ به همین منظور خداوند تعالی جل­‌جلاله قربانی ادنی برای اعلی را جزء امور فطری بشر قرار داده است.[6]

قربانی کردن نزد ملت‌­های غیر اسلامی در دوران گذشته:

قربانی از زمان­‌های قدیم در دیانت­‌های مختلف و مذهب­‌های متفاوت رایج بوده و شریعت اسلام آن عادات و رسومی را که بر وفق قوانین اسلام نبوده اصلاح نموده، اصل قربانی را ثابت گذاشته و قربانی‌­هایی که در قدیم به‌واسطه تقرب به الله متعال انجام می‌­گرفت، به‌حسب زمان و محل تفاوت داشت و اولین قربانی که در روی زمین به‌حصول انجامید و خداوند آن­را در قرآن مجید بیان فرموده است این بود که: قابیل فرزند آدم در راه خدا قربانی کرد و برادرش هابیل نیز هدیه‌­ای قربانی نمود و خداوند قربانی یکی را قبول کرد و از دیگری را رد فرمود، گفته می‌­شود که قربانی قابیل از میوه­‌های زمینی و قربانی هابیل از بهترین گوسفندانش بود و همانا خداوند این قصه را به بهترین وجهی برای پیغمبرش حکایت می­‌کند چنانچه در قرآن مجید می‌­خوانید:”و اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَاءِ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَبَا قُرْبَانًا فَتُقْبَلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الآخِر“. ترجمه:«(ای پیامبر) قصه واقعی دو فرزند آدم را (که سراسر پند وعبرت است) برای‌شان بخوان زمانیکه هر دو برای خدا قربانی تقدیم نمودند و خدا قربانی یکی را قبول و از آن دیگری رد فرمود».[7]

و بعد از طوفان حضرت نوح عليه‌السلام جایی ترتیب دادند که در آنجا، حیواناتی را قربانی می­‌کردند و آتشی آمده آن‌­ها را می‌­بلعید و ابراهیم عليه‌السلام همیشه نان و غیره را در راه الله صدقه می­‌کرد و از حضرت ابراهیم عليه‌السلام منقول است که خداوند او را به‌ذبح گوساله، بز و گوسفند مأمور ساخت، چنانچه در کتاب تکوین آیه ۹ و ۱۷ به‌تصریح بیان گردیده و اولاد حضرت ابراهیم عليه‌السلام بعد از رحلتش بر همین حال مداومت می‌­کردند تا موسی عليه‌السلام به نبوت مبعوث گردید و قربانی‌ها را به خونی و غیر خونی تقسیم کرد و در قربانی‌­های غیر خونی به مرور زمان تغییراتی به‌وجود آمد که خط مشی اصلی خود را از دست داده اسم قربانی برای الله تعالی بود؛ لکن در واقع برای بت‌­های خود قربانی می­‌کردند و همین رواج در بین آن‌­ها بود تا اسلام ظهور نموده و به حرمت آن­‌ها حکم فرمود، قربانی‌­های خونی در نزد آن‌­ها به سه نوع تقسیم می­‌گردید: یکی ذبیحه سوختنی، دیگری ذبیحه کفاره گناه و دیگری ذبیحه سلامتی.

 ذبیحه سوختنی را می­‌سوختند و جز پوستش از آن استفاده نمی­‌گرفتند و این اختصاص به کاهنان داشت و ذبیحه کفاره گناهان که قسمتی از آن‌را می­‌سوختند و قسمتی را کاهنان می‌­خوردند و ذبیحه سلامتی خوردن گوشتش برای همگان حلال بود و در ذبیحه قربانی شرط می­‌کردند که باید از هر عیبی مبرا باشد و چون انسان فقیر و محتاج می­‌بود که نمی­‌توانست از حیوانات چهار دست و پا ذبح کند ذبح پرنده نیز از آن­‌ها قبول می­‌گردید و به‌طور دائم از زمانه­‌های قدیم در بین بت­‌پرستان و ستاره­‌پرستان رائج بود که چیزی از گیاهان و حبوبات به معبودان خود تقدیم نموده و می­‌سوختند و یونانیان قدیم قربانی­‌های خود را نمک می­‌زدند و این را رمز اخلاص و صداقت می‌­دانستند و آن­را با دانه­‌های جو ترتیب داده به حضار مجلس تقدیم می‌­کردند و رومانی‌­ها قربانی را به معبودان خود پیشکش نموده اهل مجلس قطعه قطعه از گوشتش را به تبرک می­‌گرفتند و حصه­‌ای از آن گوشت را نیز در میان خویشاوندان خود تقسیم می‌­کردند و کاهنان آن‌­ها در وقت تقدیم و قربانی‌­ها عسل و آب بر حاضرین می‌­پاشیدند تا مسئله عمومیت پیدا کرد و در تمام محافل بر سر اهل مجلس گلاب می‌پاشیدند و این رسم تاکنون در بیشتر جلسات دینی نیز مروج است و ذبح قربانی در ملل سابقه در کشتن حیوانات منحصر نبود؛ بلکه بسیاری از ملت­‌ها افراط و زیاده­‌روی کرده انسان­‌ها را نیز قربانی می­‌کردند، مانند لبنانی­‌ها، سوری­‌ها، فارسی­‌ها، رومانی­‌ها و مصری­‌ها که این عادت قبیحه و زشت در بین آن­‌ها شایع بود و مردم اروپا کاملاً به این رسم خلاف انسانی پایبند بودند تا در سنه ۶۵۷ میلادی از مجلس اعیان رومانی حکم منع آن صادر گردید و با وجود صدور حکم منع باز هم این رسم قبیح مدت طولانی در شهرهای آلمان ادامه داشت و ملک (حیره) در ایام حکومت خود برای احترام معبودش که نام آن (عزی) بود انسانی را قربانی می­‌کرد و این خصلت از بت‌­پرستان فارس در او سرایت کرده بود و گفته می­‌شود که مصری­‌ها هر سال در روز یازدهم ماه بؤنه از ماه­‌های قبلی دختر بکر جوانی را از اولیای او خریداری نموده با لباس­‌های فاخره و زیورهای عروسی آراسته ساخته در نیل غرق می‌­کردند و می­‌گفتند که این عروسی نیل و قربانی یکی از معبودان آن­‌ها است و این رسم دور از انسانیت در مصر شایع بود تا عمرو بن عاص رضی‌الله‌عنه با کسب اجازه از خلیفه رسول خدا عمر بن خطاب رضی‌الله‌عنه آن­را تحریم و باطل ساخت و فعلاً بعض مصری­‌ها از وقوع چنین حادثه‌­ای در مصر انکار دارند و می­‌گویند: سند صحیحی ندارد و واقعا هم باید چنین بگویند؛ زیرا عقل انسانی از اقدام چنین عمل زشتی ابا می­‌آورد باز هم تاریخ را مطالعه نمائید تا بیشتر برای‌تان روشن شود.[8]

ادامه دارد…

 بخش بعدی

[1]ـ سنایی، مجدود بن آدم، دیوان اشعار حکیم سنایی، غزلیات شماره: ۱۹۴، گردآورنده: بابایی، پرویز، ناشر: آزادمهر ـ تهران ۱۳۸۱هـ.

[2]ـ سوره أنعام، آیه:۱۶۲.

[3]ـ سوره أنعام، آیه:۱۶۲.

[4]ـ سوره ابراهیم، آیه:۳۹.

[5]ـ قرشی، جمال، الصراح من الصحاح، ص۳۴۲، واژه: «قربان»، ترجمه: محمد حسین حیدریان، انجمن آثار ومفاخر فرهنگی تهران: ۱۳۹۷هـ.

[6]ـ تهانوی، مولانا اشرف علی، فلسفه­ی احکام اسلام، ص۱۸۴، مسائل قربانی، ترجمه: عبدالمنان پناه، انتشارات تسنیم ۱۴۰۰هـ.

[7]ـ سوره مائده، آیه:۲۷.

[8]ـ جرجای، علی احمد، حکمت وفلسفه شریعت، ص۲۳۴، قربانی کردن نزد ملت­های غیر اسلامی در دوران گذشته، ترجمه: عبدالواحد احراری، انتشارات شیخ الاسلام احمد جام: ۱۳۸۰هـ.