نویسنده: ابوعائشه
فرقۀ جهمیه
بخش بیست‌وهشتم
پیش درآمد:
گرچه مسئلۀ اسما و صفات خداوند متعال و اختلاف اهل سنت و جماعت و جهمیه قبلا با تفصیل بیان شد. ما در این بخش می‌خواهیم به برخی از صفات بپردازیم که بیشتر از همه مختلف‌فیه هستند. این صفات مقداری نیاز به تفصیل و توضیح دارند که ما در ذیل تلاش می‌کنیم هر کدام آن را جداگانه و با تفصیل بیان کنیم.
این قسمت از تحقیق ما دربارۀ اثبات صفات ید، وجه و نفس برای خداوند متعال است. مسئله این است آیا این صفات برای خداوند متعال ثابت هستند یا خیر و آیا این‌که صفات تأویل و توجیه می‌شوند و یا حمل بر حقیقت بوده و کیفیت آن و چگونگی به خداوند متعال واگذار می‌شود و یا این‌که این صفات کاملا از خداوند متعال منتفی می‌شوند؟ این‌جا دو دیدگاه وجود دارد:
دیدگاه جهمیه
جهمیه، وجه برای الله متعال را منتفی دانسته‌اند و هم‌چنان سمع، بصر و عین را برای خداوند متعال، باطل اعلان کرده‌اند و در این کارشان با نصارا موافقت دارند؛ زیرا نصارا نیز برای خداوند متعال صفت سمیع و بصیر بودن را اثبات نکرده‌اند.[1]
گروه جهمیه منکر صفت وجه برای خداوند متعال شده‌اند.[2] آنان هم‌چنان صفت ید برای خداوند متعال را انکار کرده‌اند.[3]
امام ابو عیسی ترمذی رحمه‌الله تحت حدیث «إن الله یقبل الصدقة بیمینه فیربیها» می‌نویسد: «از مالک، سفیان بن عیینه و عبدالله بن مبارک رحمهما‌الله چنین منقول است که آنان در مورد این احادیث می‌گویند این احادیث را بدون بیان کیفیت بر حقیقتش حمل کنید و این دیدگاه اهل سنت و جماعت است؛ اما جهمیه این روایت‌ها را انکار کرده و می‌گویند این تشبیه است. خداوند متعال در مواضع متعددی از کتابش صفات «ید، سمع و بصر» را برای خودش ذکر کرده است؛ اما جهمیه این آیات را تأویل نموده و به غیر آنچه مفسرین تفسیر کرده‌اند، توضیح داده‌اند. آنان می‌گویند خداوند متعال حضرت آدم علیه‌الصلاةوالسلام را با دستش نیافریده است و می‌گویند منظور از دست این‌جا قدرت و قوت است.[4]
دیدگاه اهل سنت و جماعت
امام ابوحنیفه رحمه‌الله‌تعالی می‌فرماید: «وله ید ووجه ونفس، فما ذکر الله في القرآن من ذکر الوجه والید والنفس فهو له صفات بلا کیف، ولا یقال إن یده قدرته أو نعمته لأن فیه إبطال الصفة»[5]؛ (خداوند متعال ید، وجه، نفس دارد. وجه، ید و نفسی را که خداوند متعال در قرآن ذکر کرده است، صفات بلا کیف خداوند متعال هستند. ما نمی‌گوییم که مراد از ید، قدرت و یا نعمت است؛ زیرا در این صورت صفات خداوند متعال را ابطال کرده‌ایم)
فخر الإسلام می‌گوید: «اثبات ید و وجه نزد ما حق است، اصل آن معلوم است؛ اما وصف آن متشابه، وقتی ما از درک وصف آن با کیفیت عاجز و درمانده هستیم، پس نمی‌توانیم اصل آن را نیز باطل بدانیم.»[6]
دلایل اهل سنت
آیات قرآن
اثبات يد
-
خداوند متعال دربارۀ یدین چنین می‌فرماید: «قال یا إبلیس ما منعك أن تسجد لما خلقت بيدي أستكبرت أم كنت من العالين»[7]؛ (پروردگار فرمود: ای ابلیس! چه چیزی تو را از سجده بر آنچه با دو دستم آفریدم، بازداشت؟ آیا سرکشی کردی یا از متکبران هستی؟)
-
الله متعال در جای دیگر می‌فرماید: «وقالت الیهود ید الله مغلولة غلت أیدیهم ولعنوا بما قالوا بل یداه مبسوطتان ینفق کیف یشاء[8]»؛ (یهود گفتند: دست خداوند بسته است. دستان خودشان بسته باد و به [سزای] آنچه گفتند از رحمت خداوند به دور داشته شدند. بلکه دو دست او گشاده است هرگونه که بخواهد انفاق می‌کند.)
اثبات وجه
-
الله متعال می‌فرماید: «كل شيء هالك إلا وجهه[9]»؛ (هر چیزی جز او هلاک و نابود می‌شود).
-
خداوند جل‌جلاله می‌فرماید: «ويبقى وجه ربك ذو الجلال والإكرام[10]»؛ (و چهرۀ شکوهمند و گرامی پروردگارت، باقی می‌ماند.)
اثبات نفس
-
الله متعال می‌فرماید: «تعلم ما نفسي ولا أعلم ما في نفسك[11]»؛ (تو از آنچه در درون من است، آگاهی و من از اسراری که نزد توست، آگاهی ندارم.)
-
خداوند متعال در جای دیگر می‌فرماید: «کتب ربکم علی نفسه الرحمة[12]»؛ (نوشته (مقرر داشته) پروردگارتان بر خودش مهربانی را)
احادیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم
اثبات ید در حدیث پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم، رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم دربارۀ حدیث محاجۀ بین آدم و موسی علیهماالصلاةوالسلام چنین می‌فرماید: «قال له آدم یا موسی اصطفاک الله بکلامه وخط لك بیده أتلومنی علی أمر قدرالله علي قبل أن يخلقني بأربعين سنة»[13]؛ (حضرت آدم علیه‌الصلاةوالسلام به حضرت موسی علیه‌الصلاةوالسلام گفت: ای موسی، خداوند متعال تو را با کلامش برگزید و با دستش برای تو نوشت، آیا تو مرا بر امری ملامت می‌کنی که خداوند متعال چهل سال قبل از این‌که مرا بیافریند، برایم مقدر ساخته‌است.»
-
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم می‌فرماید: «إن الله عزوجل یبسط یده باللیل لیتوب مسیء النهار ویبسط یده بالنهار لیتوب مسیء اللیل حتی تطلع الشمس من مغربها»[14]؛ (الله عزوجل دستش را در شب باز می‌کند تا گنه‌کار روز توبه نماید؛ و دستش را در روز باز می‌کند تا گنه‌کار شب توبه کند، تا این‌که خورشید از مغرب طلوع کند.)
-
رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم در حدیث دیگری می‌فرماید: «حجابه النور، لو کشفه لأحرقت سبحات وجهه ما انتهی بصره من خلقه[15]»؛ (حجاب او نور است اگر آن را کشف می‌کرد، قطعا انوار باری تعالی هر آنچه که چشم او از مخلوقاتش بدان منتهی می‌شود، می‌سوخت.)
