شب قدر، شب شرافت و تعظیم است، شبی که در آن تقدیرات الهی رقم می‌خورد. خداوند در آن شب، هرآنچه را که بخواهد، از مرگ، عمر، روزی و دیگر امور، تا شب قدر سال بعد مقدر می‌کند و آن را به چهار ملک که مأمور تدبیر امور هستند، یعنی اسرافیل، میکائیل، عزرائیل و جبرائیل علیهم‌السلام می‌سپارد.
۲. نزول ملائکه در شب قدر
فرشتگان از هر آسمان و از سدرةالمنتهی، و جبرئیل از محل سکونتش در وسط آسمان، به زمین فرود می‌آیند و بر دعاهای مردم آمین می‌گویند، تا هنگام طلوع فجر. آنان در این شب، به فرمان پروردگارشان، برای اجرای همۀ اموری که خداوند در آن سال مقدر و مقرر کرده است، نازل می‌شوند. چنانکه ابن عباس گفته است، این آیه دلالت بر معصوم بودن ملائکه دارد، همان‌گونه که خداوند فرمود: «وَما نَتَنَزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّكَ»[1] یعنی «ما جز به فرمان پروردگارت نازل نمی‌شویم.» و نیز فرمود: «لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ، وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ»[2] یعنی «آن‌ها در سخن از او پیشی نمی‌گیرند و به فرمان او عمل می‌کنند.»
۳. شب امنیت و سلامتی
آن شب، شبی پر از امنیت، صلح، خیر و برکت از جانب خداوند است. خداوند در آن شب، جز سلامتی مقدر نمی‌کند، اما در سایر شب‌ها، هم بلاها و هم سلامتی را مقدر می‌فرماید. این شب، شبی سراسر امنیت است که در آن، شیطان نمی‌تواند بر مؤمن و مؤمنه‌ای تأثیر بگذارد. این شب از هرگونه شر و بدی خالی است تا طلوع فجر.[3]
تعیین شب قدر
در مورد تعیین شب قدر، میان علما اختلاف نظر وجود دارد. برخی گفته‌اند که شب قدر در شب‌های فرد دهۀ آخر ماه رمضان قرار دارد، اما به‌طور دقیق مشخص نیست. در مقابل، برخی دیگر با استناد به احادیث، شب ۲۳ رمضان را به‌عنوان شب قدر معرفی کرده‌اند و بسیاری از علمای دیگر شب ۲۷ را به‌عنوان شب قدر دانسته‌اند.
با این حال، شریعت شب قدر را به‌طور قطعی تعیین نکرده است تا مسلمانان در تمام شب‌های دهۀ آخر برای عبادت و انجام اعمال خیر کوشا باشند و از فضیلت هیچ شبی محروم نشوند. این عدم تعیین، حکمت مهمی دارد؛ زیرا سبب می‌شود که افراد تلاش بیشتری در عبادت داشته باشند، از غفلت و تنبلی دوری کنند و در پی کسب بیشترین بهره از این ایام مبارک باشند.
از عبادة بن صامت روایت شده است که از رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم دربارۀ شب قدر پرسید، پس فرمودند: «در رمضان، در دهۀ آخر است؛ و آن در شب‌های فرد یعنی شب بیست و یکم، یا بیست و سوم، یا بیست و پنجم، یا بیست و هفتم، یا بیست و نهم، یا آخرین شب رمضان قرار دارد. هر کس آن را از روی ایمان و امید به پاداش الهی به عبادت بگذراند، گناهان گذشته‌اش بخشیده می‌شود.»[4]
بسیاری از علما بر این باورند که شب قدر در شب بیست و هفتم ماه رمضان هر سال است. چنانکه در حدیثی از زر بن حبیش، که مسلم و ترمذی آن را نقل کرده‌اند و حدیثی حسن و صحیح دانسته‌اند، آمده است که از ابی بن کعب پرسیدم: «برادرت عبدالله بن مسعود می‌گوید: هر کس تمام سال را قیام کند، به شب قدر خواهد رسید.» او گفت: «خداوند، ابوعبدالرحمن را بیامرزد! او می‌دانست که شب قدر در دهۀ آخر رمضان است و آن شب بیست و هفتم است، اما می‌خواست مردم بر آن تکیه نکنند.» سپس بدون استثنا قسم خورد که این شب، شب بیست و هفتم است. گفتم: «به چه دلیل این را می‌گویی، ای ابا المنذر؟» او گفت: «بر اساس آیه‌ای که رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وسلم ما را از آن خبر دادند، یا نشانه‌ای که فرمودند: خورشید در صبح آن روز، بدون شعاع طلوع می‌کند.»[5]
علامات شب قدر
پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «از نشانه‌های شب قدر این است که آن شب، روشن و آرام، نه گرم و نه سرد است، گویی ماه درخشان در آن می‌تابد، و در آن شب، ستاره‌ای برای برخورد و پرتاب شدن سقوط نمی‌کند تا صبح.» هم‌چنین فرمودند: «خورشید در صبح آن روز، بدون شعاع طلوع می‌کند، گویی ماه شب چهاردهم است، و خداوند شیطان را از خروج همراه آن در آن روز بازمی‌دارد.» [6]
حکمت مخفی بودن شب قدر
حکمت پنهان بودن شب قدر مانند حکمت پنهان بودن زمان مرگ و روز قیامت است، تا انسان مکلف به عبادت تشویق شود، تلاش بیشتری کند، و از سستی و تنبلی دوری نماید. هم‌چنین، از روی رحمت است که فرد، شب قدر را به‌طور دقیق نشناسد، تا اگر در آن شب مرتکب گناه شد، عامدانه نباشد. اگر بنده، شب قدر را با زنده نگه‌داشتن شب‌های مظنون طلب کند، خداوند او را به ملائکۀ خود افتخار می‌کند و می‌فرماید: «شما گفتید: «أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ»، اینک تلاش آن‌ها را در شب مظنون ببینید، پس اگر شب قدر را به‌طور یقین می‌دانستند چه می‌کردند؟» در اینجا راز فرمودۀ خداوند آشکار می‌شود که: «إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ».[7]
ازاین‌رو، پنهان بودن شب قدر برای این است که بندگان در شب‌های رمضان تلاش بیشتری کنند، به امید اینکه آن را درک کنند، همان‌گونه که خداوند ساعت استجابت در روز جمعه، ساعت اجابت در شب، اسم اعظم، نماز وسط، و ولیّ خود در میان مردم را مخفی کرده است.[8]
By محمد فاتح
