زكات و ربا كاملا ضد یکدیگر هستند و از اضداد معنوی و متناقضات اخلاقی‌اند که از ابتدا جدا شده و تا انتها با یکدیگر سازگاری ندارند؛ زیرا انگیزۀ هر یک با دیگری تناقض دارد و هم‌چنین اهداف، اغراض، پیامدها، دستاوردها و آثاری که در نفس، فرد، جماعت و عموم جامعۀ انسانی بجا می‌گذارند، متفاوت و متضاد هستند.
روح زکات، خشیت الهی، فرمان‌برداری، جستن رضایت الهی، هم‌دردی و مهربانی با فقرا، نرمدلی و دل‌سوزی نسبت به شرایط و حالات‌شان، داشتن اخلاص و تهی‌بودن از اغراض مادی است. حال آنکه روح ربا، نافرمانی و اعلام جنگ با الله تعالی، سنگ‌دلی، بخل بیش از حد، آزمندی‌ای که منجر به اسراف مال و فزون‌طلبی در آن به هر طریق ممکن می‌شود و سوء استفاده از نیاز شدید فقیر، و تهی‌دستی و ناتوانی‌اش است.
نتیجۀ زکات و اثر روحی آن، افزایش ایمان، شرح صدر، خرسند شدن نفس، و پابرجا شدن در کرم، بزرگواری، سخاوت و بخشش است. حال آنکه نتیجۀ ربا، گرفته شدن نفس، سنگ‌دلی، بی‌حس‌شدن روح، تندخویی، درنده‌خویی نسبت به گوشت و آبروی انسان‌ها، حرمت‌شکنی و لذت‌بردن از نقاط ضعف و ناتوانی جامعه و زندگی است.
هم‌چنین، دستاورد زکات، گسترش روحیۀ هم‌دردی و بخشش در جامعه، انتشار ثروت و بی‌نیازشدن اعضای جامعه، برکت در اموال، الفت بین دل‌ها، مهرورزیدن نسبت به یکدیگر و اعتماد به نفس بین افراد جامعه است. درحالی‌که پیامد ربا، انباشته شدن اموال جامعه و دسترنج اعضای آن در یک‌جا یا نزد یک فرد یا افراد بسیار انگشت شمار است. کسی‌که در جامعۀ اسلامی به معاملات ربوی می‌پردازد، مانند حوض کوچکی است که تمام رودخانه‌های شهر به آن منتهی شده و شهر بدون آب باقی می‌ماند، یا مانند کوه مغناطیسی‌ای است که داستان آن در سفرنامۀ دریانورد «سندباد» در کتاب «هزارویک شب» آمده است؛ کوهی که دربارۀ آن چنین آمده است که باد، کشتی‌ای را به طرف آن کوه کشاند و ناخدای آن گریه و زاری می‌کرد. از او پرسیدند: «چرا گریه می‌کنی؟» گفت: «خداوند ما را به کوه مغناطیس که در این دریا وجود دارد، مبتلا کرده است و این کوه تمام میخ‌های آهنین را به طرف خود کشیده و در پی آن کشتی خرد شده و تخته‌ها و اجزای آن از هم می‌پاشند و دریا آن‌را می‌بلعد.» و این چنین هم شد.
رباخوار یا گروه رباخواران در یک شهر، نیز آن مغناطیس و مال را در اختیار دارند که به وسیلۀ آن تمام میخ‌ها و روابطی که بخش‌ها و پایه‌های زندگی را به هم پیوند می‌دهند، جذب می‌کنند، و آن بخش‌ها را از یکدیگر می‌گسلند و پیوندها و روابط را از بین می‌برند و خون اصلی و سرخ جامعه را می‌مکند و آن جامعه به بیماری سلِ اخلاقی و اقتصادی دچار شده و اگر زنده بماند، با همین بیماری سل و فلج‌بودن زیست می‌کند و اگر بمیرد، با اندوه و تهی‌دستی می‌میرد. هم‌چنین دستاورد ربا، ایجاد تنفر بین افراد جامعه و از بین‌بردن اعتماد متقابل در آن، و به وجود آمدن روحیۀ خشم، بدبینی و دشمنی بین کسانی‌که معاملات ربوی انجام داده و بین نیازمندان و توانگران است. و دو گروه کاملاً متفاوت، که یکی از جنس انسان بوده و دیگری از حیوانات اهلی، به وجود می‌آورد و این دو گروه، یکی قشری است که بیش از حد ثروتمند است و گروه دیگر، قشری است که از شدت فقر زمین‌گیر شده است.
ازاینرو، قرآن ربا را شدیداً نکوهش کرده است و آن‌را تقبیح نموده و تصویر آن‌را زشت جلوه داده است؛ چنانکه زکات را ستوده و برای پرداخت آن تشویق نموده است و چه‌بسا تقبیح ربا و نکوهش آن از ستودن زکات و صدقات تندتر و شدیدتر بوده است و روش قرآن کریم در بیان باورهای منحرف و اخلاق نکوهیده و کردارهای زشت چنین است. الفاظ و عباراتی که برای نکوهش ربا بکار رفته است از تندترین شیوه‌های نکوهش و انکار و هراسناک‌ترین آن‌ها است؛ روشی است که با شنیدن آن موی بر بدن راست شده و قلب از جاکنده می‌شود؛ آنجا که الله تعالی می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ . فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُوسُ أمْوَالِكُمْ لا تَظْلِمُونَ وَلا تُظْلَمُون». «ای کسانی‌که ایمان آورده‌اید، پروا کنید از الله و رها کنید آنچه را مانده است از ربا، اگر هستید مؤمن. و اگر نکردید، خبردار باشید به جنگی از سوی الله و پیامبرش و اگر توبه کنید پس برای شما است سرمایه‌های‌تان نه ستم می‌کنید و نه ستم می‌بینید».[1]
و رباخوار چنان به تصویر کشیده شده است که در وجود خوانندۀ مؤمن تنفر و ناپسندی را برمی‌انگیزد.
الله تعالی می‌فرماید: «الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَس ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى فَلَه مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ». «کسانی‌که می‌خورند ربا را برنمی‌خیزند از گور، مگر همان‌گونه که بر می‌خیزد کسی‌که آشفته سر می‌کند او را شیطان بر اثر تماس؛ این بدان سبب است که همانا آنان گفتند: «جز این نیست که دادوستد همانند ر با است.» حال آنکه حلال کرده است الله دادوستد را و حرام گردانیده است ربا را، پس کسی‌که آمد برای او اندرزی از سوی پروردگارش و از ربا باز ایستد، پس برای او است آنچه گذشته است و کارش با الله است و کسانی‌که به رباخواری بازگردند، پس آنان هم‌دمان آتشند؛ آنان در آن جاودانند».[2]
قرآن، ربا را با زکات و صدقات مقایسه کرده است و پیامدها و آثار آن دو را در بسیاری از آیات بیان کرده است و با اختصار و اعجاز و با الفاظی که تفسیر آن‌ها نیاز به نگاشتن کتابی بزرگ دارد، آن‌ها را بیان کرده است؛ الفاظی که در تشریح آن‌ها می‌بایست علم اقتصاد و پیامدهای معاملات ربوی در کشورها و جوامعی که به آن دچار هستند، واکاوی شوند.
الله تعالی می‌فرماید: «يَمْحَقُ اللهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ». «نابود می‌سازد الله ربا را و فزونی می‌بخشد صدقات را».[3]
و فرموده است: «وَمَا آتَيْتُم مِّن رَبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأَوْلَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ». «و آنچه را می‌دهید از ربا تا فزونی یابد در میان مال‌های مردم، ولی فزونی نمی‌یابد نزد الله و آنچه را می‌دهید از زکات که می‌خواهید رضای الله را پس آنان خود چند برابرکنندۀ اموال خویش‌اند».[4]
هم‌چنین رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم؛ که اخلاقشان برگرفته از قرآن بوده است؛ زکات و صدقات را ستوده و آثارشان را در مال و نتایج‌شان را در جامعۀ اسلامی بیان کرده‌اند و پیش از این احادیث مربوط به برکت در مال صدقه و یاری الله به بنده‌ای که صدقه دهد، بیان شدند. هم‌چنین کسانی را که از پرداخت زکات خودداری می‌کنند، به مجازات زودهنگام در همین دنیا بیم داده است.
بریده رضی‌الله‌عنه از ایشان روایت کرده است که فرمودند: «هیچ قومی از دادن زکات خودداری نکرده است؛ مگر این که الله تعالی آنان را به قحطسالی مبتلا کرده است».[5]
هم‌چنین رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم پیامد ربا و معاملات ربوی را مجازات‌های دنیوی و عذاب اخروی بیان کرده است و فرموده است: «هیچ قومی به رباخواری نمی‌پردازند؛ مگر این‌که به قحطسالی دچار می‌شوند. و هیچ قومی به رشوه‌خواری نمی‌پردازند؛ مگر این‌که به وحشت دچار می‌شوند».[6]
و فرموده است: «الله تعالی رباخوار، ربادهنده و کسی را که از دادن زکات خودداری می‌کند، لعنت کرده است».[7]
حضرت ابوهریره رضی‌الله‌عنه روایت کرده است که رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وسلم فرمودند: «در شب «اسراء» بر قومی گذر کردم که شکم‌های‌شان مانند خانه بود و در شکم‌های‌شان مارهایی بود که از بیرون دیده می‌شدند، من گفتم:« ای جبرییل! اینان چه کسانی هستند؟» گفت: «اینان رباخوارانند».[8]
و فرمودند: «اگر الله تعالی بخواهد آبادی‌ای را نابود کند در میان‌شان ربا را پدید می‌آورد».[9]
و کسی‌که از تاریخ جامعۀ اسلامی آگاهی داشته و آن‌را از جنبۀ اخلاقی و تطبیق احکام شریعت و اوامر الهی و خجستگی، برکت، امنیت، سلامتی، خوشبختی و رفاهی که به دنبال دارد، مورد بررسی قرار دهد و از سوی دیگر در خودداری‌کردن از اجرای احکام شریعت در جامعه و تعطیل‌کردن حدود و فرایض الهی و بلا، بدبختی، تنگی و سختی‌ای که به دنبال دارد بنگرد، این روایات راستین نبوی و احادیث مربوط به ربا را تصدیق می‌کند و الله تعالی چه زیبا فرموده است: «و مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ». «هر که انجام دهد کار شایسته‌ای را (از مرد یا زن) درحالی‌که او مؤمن باشد، پس حتما زندگی می‌بخشیم او را زندگانی‌ای پاک و قطعاً پاداش دهیم به آنان مزدشان را به نیکوترین کاری که می‌کردند».[10]
«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى». «و کسی‌که روی بگرداند از یاد من، پس همانا برای اوست زندگی‌ای تنگ و برانگیزانیم او را در روز رستاخیز کور».[11]
اصلاحاتی که اسلام در تشریع زکات به وجود آورده است
اسلام، در قانون زکات و احکام آن اصلاحاتی آورده است؛ چنانکه در سایر ارکان اسلام، نماز، روزه و حج چنین اصلاحاتی آورده است.
قانون زکات و احکام آن، تمام مصالح فردی و اجتماعی را تضمین کرده است و از فساد و دستبردی که ملت‌های گذشته در آن داخل کرده‌اند و آیین‌های تحریف شده به آن آلوده‌اند، پیراسته است.
By محمد فاتح
