نویسنده: شکران احمدی
جستارهایی بر علم مقاصد شریعت
بخش پنجاه‌ونهم
۳. مقاصد جزئی
یعنی مقاصدی که شارع در تمام احکام شرعی خود، چه واجبات، چه محرمات و چه مکروهات یا مستحبات و … دنبال می‌کند.[1]
و این مقاصد همان است که «علال فاسی» به آن‌ها چنین اشاره می‌کند و می‌گوید: «و اسراری که شارع به هنگام تشریع هر یک از احکام خود در نظر داشته است.»[2]
مقاصد بدین معنا بر مثال‌های ابن‌عاشور به شرح زیر منطبق است:
منظور از عقد رهن، حصول اطمینان، مقصود از عقد نکاح، ایجاد و استواری نظام خانوادگی و مقصود از تشریع طلاق، پیش‌گیری از ادامۀ زیان مستمر است.
فقیهان بیشتر به این دسته از مقاصد می‌پردازند؛ زیرا آن‌ها در جزئیات شریعت، تخصص دارند و این مقاصد را در خلال اجتهادات و استنباطات خود بیان می‌کنند؛ لیکن از تعبیرات دیگری چون حکمت، علت، معنا و… استفاده می‌کنند، گرچه این اصطلاحات به یک معنی به کار برده نمی‌شود؛ بلکه دارای تفاوت‌های دقیقی می‌باشد.[3]
هم‌چنان شارحین حدیث بدین موضوع پرداخته‌اند و هم‌چنان کتاب‌هایی که به‌طور مشخص در باب قواعد و اصول مقاصد تحریر گردیده گوشه‌ای از این حکمت‌ها و علل را توضیح داده‌اند، مانند کتاب‌های عز بن عبدالسلام و شاه ولی الله دهلوی در حجة الله البالغة و… .[4]
نکات کلیدی
-
تيسير و رفع حرج، یکی از مقاصد عمومی کلی است که بر اساس آن احکام شریعت اسلامی تشریع شده است و حرج باعث تغییر حکم شرعی می‌شود.
-
مقاصد خصوصی شامل بخش‌های مختلف عبادات، معاملات و عقوبات است، به‌عنوان مثال: مقاصد خاص نماز، روزه، حج و… از جمله مقاصد خصوصی شمرده می‌شود.
-
مقاصد جزئی در برگیرندۀ احکام است و در مقاصد جزئی مقاصدی که هر حکم شرعی بر مبنای آن تشریع شده است، مثلاً: مقاصد ربا و… علما بحث‌های طولانی پیراموان مقاصد جزئی دارند.
خلاصۀ بحث
در این فصل، انواع مقاصد شریعت مورد بحث قرار گرفت. مقاصد شریعت را فقها از جهات گوناگونی دسته‌بندی و تقسیم نموده‌اند. یکی از تقسیمات مشهور مقاصد شریعت، تقسیم آن به مقاصد ضروریات، حاجیات و تحسینیات است.
این تقسیم‌بندی بر اساس ارزش و جایگاه مقاصد می‌باشد و بیان‌گر سلسله مراتب بين مقاصد شریعت اسلامی است. مقاصد ضروریات در صورت تضاد با مقاصد حاجیات، به دلیل اهمیت بیشتر مقاصد ضروری بر حاجیات، مقاصد ضروریات بر حاجیات مقدم است.
مقاصد ضروری خود به پنج مقصد مهم حفظ دین، حفظ نفس، حفظ نسل، حفظ عقل و حفظ مال، تفکیک شده است.
هم‌چنین از نظر شمولیت و دامنۀ شمول، مقاصد شریعت به مقاصد عمومی، مقاصد شخصی که مربوط به یک باب خاص است و مقاصد جزئی تقسیم می‌شود.
ادامه دارد…
منابع:
-
قرآن کریم.
-
ابن عاشور التونسي، محمد الطاهر بن محمد بن محمد الطاهر (۲۰۰۴ م) مقاصد الشريعة الإسلامية، محقق: محمد الحبيب ابن الخوجة، قطر وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية.
-
الريسوني، أحمد . (۱۹۹۲م). نظرية المقاصد عند الامام الشاطبي الدار العالمية للكتاب الإسلامي .
-
الشاطبي، إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي، الموافقات في أصول الشریعة، محقق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، دار ابن عفان.
-
القشيري، أبو الحسين مسلم بن الحجاج (النيسابوري (۱۳۳ هـ). صحيح مسلم، لبنان بيروت، دار الجيل.
-
اليوبي، محمد سعد بن احمد بن مسعود، مقاصد الشريعة الاسلامية وعلاقتها بالادلة الشرعية، ریاض، دار الهجر للنشر والتوزيع.
-
زرکشي، بدر الدین، محمد بن بهادر، البحر المحیط في أصول الفقه، دار الکتب العلمية، بیروت، لبنان.
-
غزالي، ابو حامد، محمد بن محمد، المستصفی في علم الأصول، بیروت، موسسة الرسالة.
-
ابن قیم جوزیة، محمد بن ابی بکر، شفاء العلیل في مسائل القضاء والقدر والحکمة والتعلیل، دار المعرفة، بیروت، لبنان.
-
آمدی، ابو الحسن سید الدین، علی بن ابی، علی بن محمد، غایة المرام، ناشر: المجلس الاعلی للشئون الاسلامية.
-
فخر الدین الرازی، ابو عبدالله، محمد بن عمر الرازی، مفاتیح الغیب=التفسر الکبیر، موسسة الرسالة.
-
ابن حزم، ابو محمد علی بن حزم اندلسی ظاهری، الإحکام في أصول الأحکام، بیروت، دار الجیل.
-
ابن قیم جوزیة، محمد بن ابی بکر، مفتاح دار السعادة ومنشور ولاية العلم والارادة، قاهرة، دار الحدیث.
-
محمد مصطفى زحیلی (٢٠٠٦ م) الوجيز في أصول الفقه الإسلامي دمشق – سوريا، دار الخير للطباعة والنشر والتوزيع.
-
ابو داود، سلیمان بن الاشعث السجستانی، سنن ابی داود، بیروت، لبنان، المکتبة العصرية، صیدا.
-
النجدي، سمیع، أهمية المقاصد الشرعية، دار الکتب العلمية، بیروت لبنان.
-
[1] . محمد بن أحمد، أبو عبد الله القرطبي، (١٩٦٢ م) تفسير القرطبي، تحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش. القاهرة دارالكتب المصرية.
