دنیا در آیینۀ حقیقت «بخش نهم»

نویسنده: مفتی نصرت‌الله «عصمتی»

دنیا در آیینۀ حقیقت

بخش نهم

دنیا و حقایق آن از دیدگاه سنت

۱۰. خطبه‌ای از آن‌حضرت ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} دربارۀ دنیا و آخرت

وَعَنْ عَمْرٍو ^{رَضِيَ‌اللَّهُ‌عَنْهُ} أَنَّ النَّبِيَّ ^{صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ} خَطَبَ يَوْمًا فَقَالَ فِي خُطْبَتِهِ: «أَلَا إِنَّ الدُّنْيَا عَرَضٌ حَاضِرٌ يَأْكُلُ مِنْهُ الْبَرُّ وَالْفَاجِرُ أَلَا وَإِنَّ الْآخِرَةَ أَجَلٌ صَادِقٌ وَيَقْضِي فِيهَا مَلِكٌ قَادِرٌ أَلَا وَإِنَّ الْخَيْرَ كُلَّهُ بِحَذَافِيرِهِ فِي الْجَنَّةِ أَلَا وَإِنَّ الشَّرَّ كُلَّهُ بِحَذَافِيرِهِ فِي النَّارِ أَلَا فَاعْمَلُوا وَأَنْتُمْ مِنَ اللَّهِ عَلَى حَذَرٍ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مَعْرُوضُونَ عَلَى أَعْمَالِكُمْ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ»؛^[1] ترجمه: «از حضرت عمرو بن عاص ^{رضی‌الله‌عنه} روایت است که رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} روزی خطبه‌ای ایراد فرمودند و در آن چنین بیان داشتند: آگاه باشید! دنیا کالایی گذرا و ناپایدار است که در حال حاضر در دسترس همگان، اعم از نیکوکار و بدکار، قرار دارد. بدانید که آخرت وعده‌ای راستین است که در زمان مقرر خواهد آمد و در آن روز، پادشاهی مقتدر دربارۀ همه چیز حکم خواهد کرد. آگاه باشید که تمام خوبی‌ها و نعمت‌ها در بهشت و تمام بدی‌ها و عذاب‌ها در دوزخ است؛ پس بیدار باشید! با ترس از خدا عمل کنید؛ زیرا در نهایت، اعمال شما در پیشگاه او عرضه خواهد شد؛ پس هرکس به‌اندازۀ ذره‌ای نیکی کند، آن را خواهد دید و هرکس به‌اندازۀ ذره‌ای بدی کند، آن را نیز مشاهده خواهد کرد.»

۱۱. سهم انسان از دنیا

وَعَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ^{صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ}: «يَقُولُ الْعَبْدُ: مَالِي مَالِي. وَإِنَّ مَالَهُ مِنْ مَالِهِ ثَلَاثٌ: مَا أَكَلَ فَأَفْنَى، أَوْ لَبِسَ فَأَبْلَى، أَوْ أَعْطَى فَاقْتَنَى. وَمَا سِوَى ذَلِكَ فَهُوَ ذَاهِبٌ وَتَارِكُهُ لِلنَّاسِ»؛^[2] ترجمه: «حضرت ابوهریره ^{رضی‌الله‌عنه}  روایت می‌کند که نبی اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم}  فرمودند: «بنده (انسان) می‌گوید: «مال من! مال من!» و به ثروت خویش افتخار می‌کند، حال آن‌که از دارایی‌اش تنها سه چیز برای او خواهد ماند: آنچه خورده و از بین برده، آنچه پوشیده و کهنه کرده، و آنچه بخشیده و ذخیرۀ آخرت خود ساخته است؛ اما آنچه غیر از این سه باشد، از دست او خواهد رفت و برای دیگران باقی خواهد ماند.»

عبارت «مالی مالی» یعنی انسان به مال خود افتخار کرده و به آن می‌بالد، درحالی‌که درک درستی از حقیقت آن ندارد. در جملۀ «أَوْ أَعْطَى فَاقْتَنَى»، اشاره شده است که جمع کردن واقعی مال آن است که انسان آن را ببخشد و در راه خدا انفاق کند، تا پاداش آن را در روز قیامت ذخیره نماید.^[3]

چنان‌که شاعر می‌گوید:

وَمَنْ يَحْمَدِ الدُّنْيَا لِعَيْشٍ سَرَّهُ                    فَسَوْفَ، لَعَمْرِي، عَنْ قَلِيلٍ يَلُومُهَا

إِذَا أَدْبَرَتْ كَانَتْ عَلَى الْمَرْءِ حَسْرَةً             وَإِنْ أَقْبَلَتْ كَانَتْ كَثِيرًا غُمُومُهَ

ترجمۀ شعر: «و کسی‌که به سبب آسایشی زودگذر، دنیا را بستاید، به زودی – به خدا سوگند! – آن را ملامت خواهد کرد. چون اگر دنیا از دست برود، جز حسرتی برای انسان باقی نخواهد گذاشت و اگر به او روی آورد، همراه با غم‌ها و نگرانی‌های فراوان خواهد بود.»

۱۲. نکوهش دنیا

وَعَنْهُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ^{صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ} قَالَ: “أَلَا إِنَّ الدُّنْيَا مَلْعُونَةٌ، مَلْعُونٌ مَا فِيهَا إِلَّا ذِكْرُ اللَّهِ وَمَا وَالَاهُ، وَعَالِمٌ أَوْ مُتَعَلِّمٌ”؛^[4] ترجمه: «از حضرت ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: آگاه باشید! به‌راستی که دنیا از رحمت خداوند رانده شده است و هر آنچه در آن است، جز ذکر خدا و آنچه که مورد رضای اوست و نیز عالم و شاگرد، از این قاعده مستثنی نیستند.»

مقصود این فرمایش پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} آن است که انسان باید نسبت به دنیا بی‌رغبت باشد و از اموری که مورد پسند خداوند نیستند، مانند محرمات و کارهای ناپسند، اجتناب کند؛ مبادا که به‌واسطۀ آن‌ها، خود نیز از رحمت الهی محروم گردد. در مقابل، باید به اموری که نزد پروردگار مقبول و پسندیده‌اند، مانند ذکر خدا، اعمال صالح و تحصیل علم، اهتمام ورزد تا در زمرۀ بندگان مقرب الهی قرار گیرد. ^[5]

۱۳. حرص بیش از حد در کسب دنیا، موجب دل‌بستگی به آن می‌شود

وَعَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ^{صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ}: “لَا تَتَّخِذُوا الضَّيْعَةَ فَتَرْغَبُوا فِي الدُّنْيَا”؛^[6] ترجمه: حضرت عبدالله بن مسعود رضی الله عنه روایت می‌کند که رسول اکرم  صلی الله علیه وسلم فرمودند: «املاک و دارایی را به حدی برای خود مهیا نکنید که موجب وابستگی و دل‌بستگی شما به دنیا گردد.»

مراد از «ضَیعَه» در این حدیث، اسباب و وسایل دنیوی همچون تجارت، زراعت، املاک، باغ‌ها و سایر ابزارهای معیشت است.^[7] مقصود حدیث این نیست که کسب معاش و تهیۀ امکانات زندگی ممنوع است؛ بلکه پیام آن این است که دل‌بستگی افراطی به این امور، موجب غفلت از آخرت و فرو رفتن در حرص و طمع می‌شود. اگر کسی تنها به جمع‌آوری اموال بپردازد و از یاد خدا و انجام عبادات غافل شود، در حقیقت، دنیا را بر آخرت ترجیح داده است؛ بنابراین، استفادۀ متعادل از اسباب دنیوی، به همراه توجه به آخرت، امری پسندیده و مطلوب است.

۱۴. دنیا شیرین و فریبنده است

وَعَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ^{صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ}: “إِنَّ الدُّنْيَا حُلْوَةٌ خَضِرَةٌ، وَإِنَّ اللَّهَ مُسْتَخْلِفُكُمْ فِيهَا فَيَنْظُرُ كَيْفَ تَعْمَلُونَ، فَاتَّقُوا الدُّنْيَا وَاتَّقُوا النِّسَاءَ، فَإِنَّ أَوَّلَ فِتْنَةِ بَنِي إِسْرَائِيلَ كَانَتْ فِي النِّسَاءِ”؛^[8] ترجمه: «حضرت ابو سعید خدری ^{رضی‌الله‌عنه} روایت می‌کند که پیامبر ^{صلی‌الله‌عیه‌وسلم}  فرمودند: دنیا شیرین و سبز (دل‌فریب) است و خداوند شما را در آن جانشین ساخته است تا ببیند چگونه عمل می‌کنید؛ پس از فتنۀ دنیا و فتنۀ زنان بپرهیزید، چراکه نخستین فتنۀ بنی‌اسرائیل در ارتباط با زنان بود.»

این یک حقیقت آشکار است که هرچه ثروت انسان افزایش یابد، احتمال روی‌گردانی او از راه حق نیز بیشتر می‌شود. بسیاری از مردم امروزه به زرق‌وبرق دنیا، همچون موتر، خانه، لباس‌های فاخر، و سایر تجملات دل‌بسته‌اند و از اعمالی که برای آخرت‌شان سودمند است، غافل شده‌اند. رسانه‌ها و نشریات عمدتاً دربارۀ رفاه مادی و لذت‌های دنیوی سخن می‌گویند و کمتر به معنویت و آخرت توجه دارند. نتیجۀ چنین وضعی، غفلت از خدا و فرو رفتن در سرکشی و طغیان است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: “كَلَّا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَيَطْغَى أَنْ رَآهُ اسْتَغْنَى”؛^[9]  «حقا که انسان (عجیب است و) سر به طغیان می‌نهد، هنگامی که خود را بی‌نیاز می‌بیند».

شادی دنیـــا سراســـر غـــم بود                     سود او در عقـــب ماتـــم بــود

نهی لاتفــرح ز قــــرآن گوش دار                   جای شادی نیست دنیا، هوشــدار

شادمانی را ندارد دوست حــق                    این سخـن دارم ز استــادان سـبق

 گر فرح داری ز فضل حق رواست               لیک از دنیا فرح جستن خطـاست

ای پسر! با محنت و غم خـوی کن               روی دل را جانب دل جـوی کن

 حزن و اندوه است قوت بنده‌گان              غم شود یار فرح‌جوینده‌گان

ادامه دارد…

[1]. مشکاةالمصابیح: ۲/۴۴۴.

[2]. صحیح مسلم: ۲/۴۰۷.

[3]. مرقاة المفاتیح: ۹/۳۶۴.

[4]. جامع الترمذی: ۲/۵۸.

[5]. مظاهر حق: ۸/۲۷۲.

[6]. جامع الترمذی: ۲/۵۹، شعب الایمان للبیهقی: ۱۳/۲۹.

[7]. مرقاة المفاتیح: ۹/۳۷۴.

[8]. صحیح مسلم: ۲/۳۵۳.

[9]. العلق: ۶-۷.