جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش سی‌وهفتم)

نویسنده: شکران احمدی

جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش سی‌وهفتم)

ب: وسایل حفظ نفس

دین اسلام برای حفظ جان انسان‌های بی‌گناه، از دو جنبه توجه ویژه‌ای کرده است: جنبهٔ ایجابی و جنبهٔ سلبی. در ادامه به بررسی وسایل حفظ نفس از جنبهٔ ایجابی می‌پردازیم.

1. وسایل حفظ نفس از ناحیهٔ ایجابی

الف) حفظ نفس قبل از وجود آن

الله تعالی تشریعاتی را وضع کرده است تا فرزندان انسانی، زندگی‌ای سعادتمند و به‌دور از مشکلات داشته باشند. از جمله، ازدواج را مشروع و به آن ترغیب نموده است تا نسل بشری تداوم یابد. هم‌چنین، نگهداری از طفل و تأمین نفقهٔ مادر، حتی در صورت مطلقه بودن، بر پدر فرض گردیده است. الله تعالی در این‌باره می‌فرماید: «وَإِن كُنَّ أَوْلَاتِ حَمْلٍ فَأَنفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ فَإِنْ أَرْضَعْنَ لَكُمْ فَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ وَأتَمِرُوا بَيْنَكُم بِمَعْرُوفٍ وَإِن تَعَاسَرْتُمْ فَسَتُرْضِعُ لَهُ أُخرى.»[1] ترجمه: «اگر آنان باردار باشند، خرج و نفقهٔ ایشان را بپردازید تا زمانی‌که وضع حمل کنند. اگر حاضر شدند بعد از جدایی فرزندتان را شیر دهند، مزدشان را به‌تمام و کمال بپردازید و با یکدیگر در این مورد، زیبا و پسندیده مشورت کنید. اگر به توافق نرسیدید، دایه‌ای کودک را شیر خواهد داد.»

هم‌چنین بعد از ولادت، تأمین نفقه و سرپرستی فرزند تا زمان دستیابی به توان کسب و کار، بر پدر واجب است. در حدیثی آمده است که هند دختر عتبه گفت: «یَا رَسُولَ اللَّهِ، إِنَّ أَبَا سُفْیَانَ رَجُلٌ شَحِیحٌ، وَلَیْسَ یُعْطِینِی مَا یَكْفِینِی وَوَلَدِی، إِلَّا مَا أَخَذْتُ مِنْهُ وَهُوَ لَا یَعْلَمُ. فقال: خُذِی مَا یَكْفِینِی وَوَلَدَكِ بِالْمَعْرُوفِ»؛[2] ترجمه: «ابوسفیان مردی خسیس است و نفقه‌ای که کفایت من و فرزندم را کند، به من نمی‌دهد، مگر این‌که بدون اطلاع او مقداری از مالش را بردارم. آیا چنین حقی دارم؟ پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: به اندازهٔ کفاف خود و فرزندت، در حد متعارف، از مال او بردار.»

تشریع این احکام، برای زمینه‌سازی جهت وجود و حفاظت از نفس انسان صورت گرفته است.

ب) استفاده از نعمت‌های الهی

حفظ نفس واجب است و بهره‌برداری از نعمت‌های الهی به میزانی که سلامت نفس تضمین شود، نیز واجب است. الله تعالی انسان را مأمور ساخته تا از نعمت‌های روی زمین استفاده کند: «هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ ذَلُولًا فَامْشُوا فِي مَنَاكِبِهَا وَكُلُوا مِن رِّزْقِهِ.»[3] ترجمه: «او کسی است که زمین را رام شما گردانیده است. در اطراف و جوانب آن راه بروید و از روزی خدا بخورید.»

شریعت اسلامی استفاده از خوراک، نوشیدنی، پوشاک و مسکن را که سلامت نفس را تضمین می‌کند، واجب قرار داده و امتناع از حداقل‌ها را ممنوع دانسته است. حتی اگر کسی در عبادت مبالغه کند و از خانواده و عیال خود فاصله بگیرد، به‌گونه‌ای که ضعف جسمانی پیدا کند یا به بیماری دچار شود، چنین عملی مورد رضایت خداوند نیست. عبادات نفلی نباید موجب ضایع شدن حقوق واجب یا مستحب دیگران شود.[4]

این تعادل در آموزه‌های اسلام نشان می‌دهد که شریعت نه تنها به عبادت و بندگی اهمیت می‌دهد، بلکه تضمین سلامت و زندگی مناسب برای انسان را نیز از ارکان مهم خود می‌داند.

ابوجحیفه وهب بن عبدالله ^{رضی‌الله‌عنه} روایت می‌کند: سلمان ^{رضی‌الله‌عنه} به دیدن ابودرداء ^{رضی‌الله‌عنه} رفت و مشاهده کرد که همسرش، ام‌درداء ^{رضی‌الله‌عنها}، لباس‌های کهنه پوشیده است. سلمان پرسید: چرا این‌گونه است؟ ام‌درداء پاسخ داد: زیرا برادرت ابودرداء میلی به زنان ندارد. در همین هنگام، ابودرداء ^{رضی‌الله‌عنه} آمد و غذایی برای سلمان ^{رضی‌الله‌عنه} آماده کرد و گفت: بخور، زیرا من روزه هستم. سلمان گفت: تا تو نخوری، من هم نمی‌خورم. آنگاه هر دو غذا خوردند. هنگام شب، ابودرداء ^{رضی‌الله‌عنه} خواست نماز شب بخواند. سلمان به او گفت: بخواب. ابودرداء چند بار تلاش کرد برخیزد، اما سلمان او را به استراحت دعوت کرد. سرانجام، در اواخر شب سلمان گفت: اکنون برخیز و نماز بخوان. هر دو برخاستند و نماز شب را اقامه کردند. سلمان به او گفت: «إِنَّ لِرَبِّكَ عَلَيْكَ حَقًّا، وَلِنَفْسِكَ عَلَيْكَ حَقًّا، وَلِأَهْلِكَ عَلَيْكَ حَقًّا، فَأَعْطِ كُلَّ ذِي حَقٍّ حَقَّهُ.» ترجمه: «پروردگارت بر تو حقی دارد، نفْسِت بر تو حقی دارد و خانواده‌ات نیز حقی بر تو دارد؛ پس حق هر صاحب حقی را ادا کن.» ابودرداء ^{رضی‌الله‌عنه} این سخن را نزد پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} نقل کرد و پیامبر فرمودند: «صَدَقَ سَلْمَانُ»؛[5] ترجمه: «سلمان راست گفت.»

عایشه ^{رضی‌الله‌عنها} روایت می‌کند: پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} به خانۀ من آمدند و زنی نزد من بود. ایشان پرسیدند: این زن کیست؟ پاسخ دادم: فلان زن (الحولاء دختر تویت ابن حبیب) و دربارۀ کثرت عبادت او، به‌ویژه نماز شب، سخن گفتم. پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: «مَه عَلَيْكُمْ بِمَا تُطِيقُونَ، فَوَاللَّهِ لَا يَمَلُّ اللَّهُ حَتَّى تَمَلُّوا، وَكَانَ أَحَبَّ الدِّينِ إِلَيْهِ مَا دَاوَمَ عَلَيْهِ صَاحِبُهُ.»[6] ترجمه: «این کار را نکنید. باید آنچه در توان دارید انجام دهید؛ قسم به خدا، الله از ثواب عبادت شما خسته نمی‌شود، مگر اینکه خودتان به‌خاطر خستگی آن را ترک کنید. محبوب‌ترین عبادت نزد الله، عبادتی است که انسان بر آن مداومت کند.»

در حدیث دیگری عایشه ^{رضی‌الله‌عنها} روایت کرده است که پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: «إِذَا نَعَسَ أَحَدُكُمْ وَهُوَ يصَلِّي فَلْيَرْقُدْ حَتَّى يَذْهَبَ عَنْهُ النَّوْمُ، فَإِنَّ أَحَدَكُمْ إِذَا صَلَّى وَهُوَ نَاعِسٌ لَا يَدْرِي لَعَلَّهُ يَسْتَغْفِرُ فَيَسُبُّ نَفْسَهُ.»[7] ترجمه: «اگر کسی از شما هنگام نماز احساس خستگی و خواب‌آلودگی کرد، باید استراحت کند تا خوابش برطرف شود؛ زیرا در حالت خواب‌آلودگی ممکن است به‌جای طلب مغفرت، خود را نفرین کند.»

ج) جواز استفاده از محرمات در وقت ضرورت

اسلام برای حفظ جان، برخی محرمات را در شرایط اضطراری مباح کرده است. الله تعالی می‌فرماید: «إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.»[8] ترجمه: «الله تنها مردار، خون، گوشت خوک و آنچه نام غیر خدا بر آن گفته شده باشد، بر شما حرام کرده است. ولی اگر کسی به‌خاطر حفظ جان مجبور شود، درصورتی‌که علاقه‌مند نباشد و از حد لازم تجاوز نکند، گناهی بر او نیست. بی‌گمان الله بخشنده و مهربان است.»

فقها تصریح کرده‌اند که استفاده از محرمات هنگام ضرورت، واجب است. هم‌چنان‌که عبادتی که موجب بیماری یا تشدید آن شود، حرام است. به‌عنوان مثال: روزه برای شخص بیمار، اگر باعث زیان شود، ممنوع است. استفاده از آب سرد برای غسل، اگر خطر جانی یا بیماری جدی در پی داشته باشد، حرام است. الله تعالی انسان‌ها را به اعمالی مفید و سازنده فرمان داده و از هر آنچه به آن‌ها آسیب می‌رساند، نهی کرده است.[9]

د) عزت نفس در اسلام

انسان مؤظف است عزت نفس و وقار خود را حفظ نماید. الله تعالی می‌فرماید: «وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ.»[10] ترجمه: «عزت و قدرت از آن خدا، فرستادهٔ او و مؤمنان است؛ اما منافقان این را نمی‌دانند.»

هم‌چنین رسول‌الله ^{صلى‌الله‌عليه‌وسلم} فرمودند: «لَا يَنْبَغِي لِلْمُؤْمِنِ أَنْ يُذِلَّ نَفْسَهُ.» ترجمه: «سزاوار نیست مؤمن خود را خوار کند.» صحابه پرسیدند: چگونه ممکن است مؤمن خود را خوار کند؟ پیامبر پاسخ دادند: «يَتَعَرَّضُ مِنَ الْبَلَاءِ لِمَا لَا يُطِيقُ.» ترجمه: «خود را در معرض آزمایش‌هایی قرار می‌دهد که از توان او خارج است.»[11]

از این حدیث درمی‌یابیم که انسان نباید کاری را که فراتر از توان اوست انجام دهد و باید از هر فتنه و فسادی که موجب هلاکت می‌شود، دوری کند.

ادامه دارد…

[1]. سورۀ طلاق، آیۀ 6.

[2]. صحيح البخاري: كتاب النفقات، باب إذا لم ينفق الرجل فللمرأة أن تأخذ بغير علمه ما يكفيها وولدها بالمعروف: ٦۵/۷.

[3]. سورۀ ملک، آیۀ ۱۵.

[4]. النجدي، أهمية المقاصد الشرعية: ۲۱۱.

[5]. صحيح البخاري، كتاب الصوم، باب من أقسم على أخيه ليفطر في التطوع، ولم ير عليه قضاء إذا كان أوفق له: ۳/۳۸.

[6]. صحيح البخارى، كتاب الإيمان، باب: أحب الدين إلى الله عز وجل أدومه: ۱۷/۱.

[7]. صحيح البخارى، كتاب الوضوء، باب الوضوء من النوم، ومن لم ير من النعسة والنعستين، أو الخفقة وضوء: ۵۳/۱.

[8]. سورۀ بقره آیۀ 173.

[9]. محمد بن على بدر الدين البعلى، مختصر الفتاوى المصرية لابن تيمية. مصر: مطبعة السنة المحمدية.: ۱۰۹.

[10]. سورۀ منافقون، آیۀ ۸.

[11]. سنن الترمذى، أَبْوَابُ الْفِتَنِ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَيْهِ‌وَسَلَّمَ بَابٌ منه: ۵۲۳/۴.