جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش سی‌وششم)

نویسنده: شکران احمدی

2. حفظ نفس

حفظ نفس یکی از مقاصد ضروری شریعت است. بسیاری از احکام الهی به‌صورت مشخص به‌منظور حفاظت از جان انسان‌ها تشریع شده‌اند. در اسلام، حفظ نفس و جلوگیری از تهدید جان انسان‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد و بر آن تأکید شده است. در این مبحث، اهمیت، فواید و ابزارهای ایجابی و سلبی مرتبط با حفظ نفس مورد بررسی قرار می‌گیرد.

حفظ نفس از مهم‌ترین مقاصد ضروری شریعت به‌شمار می‌آید. از‌همین‌رو، الله تعالی وسایل ایجابی برای تقویت این هدف را مشروع و واجب کرده و هم‌چنین وسایل مضر به این مقصد را ممنوع و حرام نموده است. دانستن جایگاه حفظ نفس و ابزارهای ایجابی و سلبی مرتبط با آن، ضرورتی انکارناپذیر است که در این جستار به تفصیل دربارۀ آن بحث خواهیم کرد.

الف: اهمیت حفظ نفس

الله تعالی به انسان کرامت بخشیده، فرشتگان را به سجده و تعظیم وی امر کرده و آنچه در آسمان‌ها و زمین است را برای او مسخر نموده است. انسان به‌عنوان جانشین خداوند در زمین، مأمور به شناخت اسرار طبیعت، بهره‌برداری از استعدادهای خود و دستیابی به کمالات مادی و ارتقاء روحی است. تحقق این اهداف بدون دسترسی به ابزارها و شرایط پیشرفت و برخورداری از حقوق کامل انسانی ممکن نیست.

نخستین حقوقی که اسلام برای انسان تضمین کرده است عبارت‌اند از:

1. حق حیات و زندگی؛

2. حق تملک؛

3. حق حفظ ناموس؛

4. حق حریت و آزادی؛

5. حق مساوات و برابری؛

6. حق آموزش.

این حقوق، صرف‌نظر از رنگ، دین، نژاد، وطن، یا موقعیت اجتماعی، برای هر انسانی ضروری و از لوازم انسانیت او است. الله تعالی در قرآن می‌فرماید: «وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًا.» ترجمه: «ما بنی‌آدم را گرامی داشتیم، آنان را در خشکی و دریا حمل کردیم، از نعمت‌های پاکیزه روزی‌شان دادیم و آنان را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری بخشیدیم.»

سید سابق ^{رحمه‌الله} می‌نویسد: «نخستین و عالی‌ترین حق انسان، حق حیات و زندگی است که مقدس و محترم بوده و هیچ‌گاه تعرض به آن روا نیست.»

الله تعالی در قرآن می‌فرماید: «وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَمَنْ قُتِلَ مَظْلُومًا فَقَدْ جَعَلْنَا لِوَلِيهِ سُلْطَانًا فَلَا يُسْرِفْ فِي الْقَتْلِ إِنَّهُ كَانَ مَنْصُورًا.» ترجمه: «کسی را که الله کشتن او را جز به حق حرام کرده است، نکشید. هرکس مظلومانه کشته شود، به ولی او اختیار داده‌ایم تا حق قصاص را درخواست کند؛ اما نباید در کشتن اسراف کند؛ زیرا او یاری‌شده از سوی خداست.»

عبدالله بن مسعود ^{رضی‌الله‌عنه} روایت می‌کند: رسول الله ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: «لا یَحِلُّ دَمُ امرِئٍ مُسلِمٍ، یَشهَدُ أن لا إلهَ إلّا اللَّهُ وأنی رَسولُ اللَّهِ، إلّا بإحدَى ثلاثٍ: الثَّیِّبُ الزَّانِی، والنَّفسُ بالنَّفسِ، والتَّارِکُ لِدِینِهِ المُفارِقُ للجماعَةِ.» ترجمه: «ریختن خون مسلمانی که شهادت می‌دهد هیچ معبودی جز الله نیست و من فرستادۀ او هستم، جز در سه حالت جایز نیست: کسی‌که پس از ازدواج زنا کند، کسی‌که به‌ناحق قتل انجام دهد و کسی‌که از دین اسلام برگشته و از جامعۀ مسلمانان جدا شود.»

پیامبر ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در خطبۀ حجةالوداع فرمودند: «إِنَّ دِمَاءَكُمْ وَأَمْوَالَكُمْ وَأَعْرَاضَكُمْ عَلَیْكُمْ حَرَامٌ، كَحُرْمَةِ یَوْمِكُمْ هَذَا، فِی بَلَدِكُمْ هَذَا، فِی شَهْرِكُمْ هَذَا… أَلَا هَلْ بَلَّغْتُ؟» ترجمه: «همانا جان، مال و آبروی شما همانند حرمت این روز، این ماه و این شهر بر شما حرام است… آگاه باشید، آیا پیامم را رساندم؟» و این جمله را دو بار تکرار کردند.

ادامه دارد…

بخش قبلی