جستارهایی بر علم مقاصد شریعت (بخش سی‌وسوم)

نویسنده: شکران احمدی

مقاصد ضروری

حفظ دین یکی از مهم‌ترین مقاصد در بخش مقاصد ضروری شریعت است. تحقق این امر وابسته به وسایلی است که خداوند متعال آن‌ها را مشروع و واجب کرده است. هم‌چنین، هرآنچه که به حفظ دین آسیب می‌رساند، ممنوع و حرام گردیده است. ازاین‌رو، شناخت مقاصد و وسایل حفظ دین در این بحث مورد بررسی قرار می‌گیرد.

ب: وسایل حفظ دین

حفاظت از دین اسلام از دو جنبه محقق می‌شود:

1. ناحیۀ ایجابی (مأمورات): انجام کارهایی که برای حفظ و تقویت دین لازم است.

2. ناحیۀ سلبی (منهیات): پرهیز از کارهایی که به دین آسیب می‌رساند.

با تحقق این دو جنبه، وسیله‌ای جامع برای حفاظت از دین فراهم می‌شود.

۱. وسایل ایجابی حفظ دین

حفظ دین، مهم‌ترین مقصد شریعت اسلامی است و نمی‌توان این مقصد بزرگ را به خطر تخریب، تحریف و تبدیل واگذاشت؛ چراکه از بین رفتن دین، به نابودی سایر مقاصد و ویرانی دنیا می‌انجامد. خداوند متعال وضعیت کسانی را که از دین حق و نور آن بی‌بهره‌اند، به حالت مردگان بی‌احساس و بدون تعقل تشبیه کرده است؛ چنان‌که می‌فرماید: «أَوَ مَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَن مَثَلُهُ فِي الظُّلُمَاتِ لَيْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا»؛ (آیا کسی که مرده بود، سپس او را زنده کردیم و نوری برای او قرار دادیم تا با آن در میان مردم راه برود، مانند کسی است که در تاریکی‌هاست و از آن بیرون نمی‌آید؟)

مراد از «نور» در این آیه هدایت و ایمان است. برخی آن را به قرآن و عده‌ای دیگر به حکمت تعبیر کرده‌اند. پس، فردی که از ایمان، قرآن و حکمت برخوردار است، با بصیرت الهی، زندگی و عمل خود را پیش می‌برد.

در ادامه، خداوند کافران را این‌گونه توصیف می‌کند: «وَالَّذِينَ كَفَرُوا يَتَمَتَّعُونَ وَيَأْكُلُونَ كَمَا تَأْكُلُ الْأَنْعَامُ وَالنَّارُ مَثْوًى لَّهُمْ»؛ (کسانی‌که کفر ورزیدند، بهره‌مند می‌شوند و می‌خورند، همان‌گونه که چهارپایان می‌خورند و جایگاه‌شان آتش است.)

این آیه کافران را به چهارپایانی تشبیه می‌کند که تنها به لذت‌های مادی و جسمی می‌پردازند و از سرانجام خود بی‌خبرند.

در جایی دیگر، خداوند متعال کافران را از نظر فقدان تعقل و تمییز به چهارپایان، بلکه گمراه‌تر از آنان تشبیه کرده است: «وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَّا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَّا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَّا يَسْمَعُونَ بِهَا أُوْلَٰئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُوْلَٰئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ»؛ (و به‌راستی، بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریده‌ایم. آنان دل‌هایی دارند که با آن درک نمی‌کنند، چشمانی دارند که با آن نمی‌بینند و گوش‌هایی دارند که با آن نمی‌شنوند. آنان مانند چهارپایانند، بلکه گمراه‌ترند. اینان همان غافلان‌اند.)

این آیه بیانگر آن است که کافران از ابزارهای ادراکی خود بهره نمی‌برند. دل‌های‌شان حقایق را درک نمی‌کند، چشمان‌شان نشانه‌های الهی را نمی‌بیند و گوش‌های‌شان پند و اندرز را نمی‌شنود. این درحالی است که حیوانات، به نسبت توانایی‌شان، میان سود و زیان تمایز قائل می‌شوند؛ اما این گروه حتی از این ویژگی نیز محروم‌اند و در غفلت کامل به سر می‌برند.

بنابراین، برای حفاظت از دین، هم باید وسایل ایجابی مانند تعلیم، تقویت ایمان و عمل به شریعت را تقویت کرد و هم باید وسایل سلبی که شامل اجتناب از گناهان و انحرافات است، رعایت شود. از این طریق، مقصد بزرگ حفظ دین محقق خواهد شد.

حفظ دین از طریق ناحیۀ ایجابی، در چند محور اساسی خلاصه می‌شود که مهم‌ترین آن‌ها ایمان به الله و روز آخرت و شناخت اسماء و صفات الهی است.

1. ایمان به الله و روز آخرت

ایمان به الله و روز آخرت، اساس پذیرش عبادات است و بدون آن‌ها هیچ عملی ارزشی ندارد. محور اصلی دعوت مکی بر سه اصل توحید، معاد و نبوت استوار بود. ایمان به روز آخرت یکی از ارکان شش‌گانۀ ایمان است و بدون آن، ایمان کامل نخواهد شد. هرکس این اصل را انکار کند، از دایرۀ اسلام خارج می‌شود.

خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ» (اما نیکی آن است که کسی به خدا و روز آخرت ایمان بیاورد.)

کلمۀ «بر» در این آیه جامع تمام خوبی‌ها، از جمله ایمان، اعمال شایسته و اخلاق نیک است. خداوند در این آیه، اصول ایمان را به همراه اعمال صالح تفسیر کرده است.

پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} در پاسخ به سؤال جبریل ^{علیه‌السلام} دربارۀ ایمان فرمودند: «أَنْ تُؤْمِنَ بِاللهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَتُؤْمِنَ بِالقَدَرِ خَيْرِهِ وَشَرِّهِ»؛ (ایمان، باور به خدا، فرشتگان، کتاب‌ها، پیامبران، روز آخرت و تقدیر (خیر و شر) است.)

اهمیت ایمان به روز آخرت

ایمان به روز آخرت یکی از مهم‌ترین مراحل زندگی انسان است که سرنوشت او از زمان مرگ تا ورود به بهشت یا دوزخ را روشن می‌سازد. خداوند می‌فرماید: «ذَلِكَ الْيَوْمُ الْحَقُّ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ مَآبًا»؛ (آن روز، روز حق است. پس هر کس بخواهد راه بازگشت به‌سوی پروردگارش را برگزیند.)

ثمرات ایمان به روز آخرت

ایمان به روز قیامت آثار و برکات فراوانی دارد:

1. تشویق به انجام طاعات: به خاطر امید به پاداش الهی.

2. بازداشتن از گناهان: به دلیل ترس از عقوبت.

3. ایجاد آرامش و اطمینان: مؤمن در برابر سختی‌ها و از دست دادن دنیا به پاداش آخرت امیدوار است.

4. تحقق سعادت فرد و جامعه: انسان با باور به حساب و کتاب الهی، به عدالت و طاعت الهی پایبند می‌شود. این باور موجب کاهش شر و فساد، گسترش نیکی و ایجاد آرامش و امنیت در جامعه می‌شود.

تأثیر ایمان بر گفتار و کردار

ایمان به روز قیامت، موجب دقت در اعمال و گفتار می‌شود. شخص مؤمن می‌داند که هر کلمه و عمل او ثبت می‌شود و باید پاسخ‌گو باشد. خداوند متعال می‌فرماید: «وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُوْلَٰئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا»؛ (و چیزی را که به آن علم نداری دنبال مکن؛ چرا که گوش، چشم و قلب، همه مورد پرسش قرار خواهند گرفت.)

این آیه، انسان را از گفتار و اعمال بدون علم بازمی‌دارد، از جمله گمان‌های بی‌اساس، گواهی دروغ، تهمت و بدگویی.

تأثیر ایمان بر اخلاق اجتماعی

ضعف ایمان باعث شیوع اعمال ناپسند در میان مسلمانان شده است. پیامبر اکرم ^{صلی‌الله‌علیه‌وسلم} فرمودند: «إِيَّاكُمْ وَالظَّنَّ، فَإِنَّ الظَّنَّ أَكْذَبُ الْحَدِيثِ.» (از گمان بد بپرهیزید؛ چراکه گمان، دروغ‌ترین سخن است.)

ایمان راستین به روز قیامت باعث استفادۀ صحیح از ابزارهای ادراکی مانند گوش، چشم و قلب می‌شود و فرد را از دروغ، افترا و بدگمانی بازمی‌دارد.

ایمان به الله و روز آخرت، رکن اساسی دین اسلام و عامل سعادت فرد و جامعه است. این ایمان انسان را به عبادت خالصانه، دوری از گناه و پایبندی به اخلاق و عدالت سوق می‌دهد. ضعف در این ایمان، منشأ بسیاری از مفاسد اجتماعی و اخلاقی است.

ادامه دارد…

بخش قبلی