نویسنده: عبیدالله نیمروزی
روش امام ترمذی در وضع ابواب و عناوین
امام ترمذی در تدوین و فصل‌بندی مضامین از دو شیوهٔ خاص استفاده کرده است:
-
عنوان عام و جامع
این عناوین دربرگیرندهٔ احادیث مختلف پیرامون مسائل متعدد از یک جنس واحد هستند، مانند طهارت، زکات، نکاح و غیره. امام ترمذی در این نوع عناوین از عبارت «الابواب» که مضاف به موضوع همان احادیث است، بهره می‌برد. به‌عنوان نمونه می‌گوید: «ابواب الطهارة عن رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم» و «ابواب الزکات عن رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم.»
قابل ذکر است که مفتی محمد فرید در کتاب منهاج السنن ذیل «ابواب الطهارة عن رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم» چنین می‌گوید: «قوله عن رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم اشارة الی ان المروی فیها احادیث مسندة مرفوعة الی رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم و اما ما ذکره من المذاهب والرجال فهو استطراد او یقال ان بیان المذاهب والرجال بیان لمعنی کلامه صلی‌الله‌علیه‌وسلم»؛ یعنی: «این عبارت امام ترمذی «عن رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم» اشاره به این دارد که احادیث موجود در این کتاب از جملهٔ احادیث مسند و مرفوع هستند. اگر در این میان توضیحاتی دربارهٔ مذاهب و رجال بیان شده است، یا به‌صورت استطرادی بوده یا به‌عنوان توضیحی برای درک معنای کلام پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وسلم.»
-
عنوان خاص
این نوع عناوین به‌طور مشخص به یک موضوع معین اشاره دارند. امام ترمذی در این موارد از لفظ «باب» که مضاف به همان موضوع است، استفاده می‌کند؛ مانند: «باب ما جاء فی السواک» یا «باب ما جاء الولاء لمن اعتق».
شیوهٔ امام ترمذی در تعیین عناوین و تراجم الابواب
امام ترمذی در تعیین عناوین و تراجم الابواب سه روش را دنبال کرده است:
الف. عناوین واضح و ظاهر:
این نوع عناوین با مضمون احادیث مطابقت روشن دارند. اکثر عناوین امام ترمذی به این شیوه است و او از روش‌های زیر برای بیان آن‌ها استفاده می‌کند:
-
جملهٔ عام خبری: «باب ما جاء فی السواک» و سپس حدیثی از ابوهریره نقل می‌کند: «قال رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم: لولا أن أشق… الحدیث.»
-
جملهٔ خاص خبری: «باب ما جاء أن الاقامة مثنی مثنی» و به‌دنبال آن حدیث عبدالله بن زید را ذکر می‌کند.
-
جملهٔ استفهامی: «باب ما جاء کیف النهوض من السجود» و سپس حدیث مالک بن الحویرث اللیثی را روایت می‌کند.
-
متن کامل حدیث به‌عنوان عنوان باب: مانند: «باب ما جاء إذا أقیمت الصلاة فلا صلاة إلا المکتوبة» و سپس حدیثی از ابوهریره نقل می‌کند.
ب. عناوین استنباطی:
این عناوین، مطابقت کاملاً روشنی با مضمون حدیث ندارند. به‌عنوان نمونه:
در بخش طهارت، امام ترمذی می‌گوید: «باب ما جاء فی المضمضة و الاستنشاق» و سپس حدیثی از سلمة بن قیس نقل کرده: «قال رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم: إذا توضأت فانتثر، وإذا استجمرت فأوتر». به‌دنبال آن، اختلاف علماء پیرامون ترک مضمضه و استنشاق و حکم آن را بیان می‌کند.
در اینجا عنوان باب «المضمضة والاستنشاق» است، اما در متن حدیث، فقط به استنشاق اشاره شده است.
ج. ذکر باب بدون عنوان مشخص:
گاهی امام ترمذی، بین چند حدیث لفظ «باب» یا «باب منه» را ذکر کرده، اما عنوان خاصی برای آن ارائه نمی‌دهد. به‌عنوان نمونه: در موضوع طلاق می‌گوید: «باب ما جاء فی الطلاق المعتوه» و سپس حدیثی از ابوهریره نقل می‌کند: «قال رسول صلی‌الله‌علیه‌وسلم: کل طلاق جائز إلا طلاق المعتوه المغلوب علی عقله» بعد از آن، بدون ذکر عنوان خاص، حدیثی از حضرت عایشه رضی‌الله‌عنها را روایت می‌کند.
در بخش صلوة می‌گوید: «باب ما جاء فی مواقیت الصلاة» و پس از نقل حدیث ابن عباس و جابر پیرامون امامت جبرئیل علیه‌السلام، لفظ «باب منه» را ذکر کرده و به‌دنبال آن، حدیث ابوهریره و حدیث بریدہ رضی‌الله‌عنه را نقل می‌کند.
در باب حج، می‌گوید: «باب ما جاء فی حج الصبی» و سپس حدیثی از جابر بن عبدالله روایت می‌کند: «قال: رفعت امرأة صبیاً إلی رسول الله صلی‌الله‌علیه‌وسلم فقالت: یا رسول الله، ألهذا حج؟ قال: نعم ولک أجر». سپس بدون ذکر عنوان خاص، حدیث دیگری نقل می‌کند: «کنا إذا حججنا مع النبی صلی‌الله‌علیه‌وسلم فکنا نلبی عن النساء ونرمی عن الصبیان.»
در مورد اینکه امام ترمذی برخی ابواب را بدون ترجمة الباب آورده و از آن با لفظ «باب» یا «باب منه» تعبیر می‌کند، دکتر نورالدین عتر در کتاب خویش می‌نویسد: «إن العنوان “باب” یُستعمل فی الجامعین – “جامع بخاری و جامع ترمذی” – علی وجهین من التناسب: 1. أن یکون مضمون الباب متصلًا بالأبواب السابقة مکمّلًا لها، فیُفصَل لفائدة زائدة فی مضمونه، فیکون بمنزلة الفصل من السابق. 2. وکثیرًا ما یکون مضمون الباب فائدة تتصل بأصل الموضوع الذی عُنْوِنَ له “بالأبواب”، ویُذکر عقبه لهذه الملابسة. ومثاله: الحدیث المدرج تحت الترجمة السابقة»؛ یعنی: «دکتر نورالدین عتر می‌گوید: عنوان «باب» بدون ترجمة الباب به دو علت و مناسبت در جامع بخاری و جامع ترمذی به‌کار برده می‌شود: 1. اینکه مضمون باب نوعی ارتباط با ابواب قبلی داشته باشد که در حقیقت متمم و مکمل آن‌ها است؛ اما از جهت فایدهٔ اضافی که در مضمون باب وجود دارد، با لفظ «باب» جدایی و فصلی ایجاد می‌شود، به‌گونه‌ای که گویی این باب فصلی است از ابواب قبلی. 2. یا اینکه مضمون باب فایده‌ای است که به اصل موضوع ابواب گذشته ارتباط دارد و به همین مناسبت بعد از آن‌ها ذکر می‌شود، چنان‌که در مثال قبلی بیان شد.»
ادامه دارد…
